Zagrożenie przestępczością skłania do poszukiwania, a następnie doskonalenia różnych
metod identyfikacji sprawców przestępstw. Dziś policje w wielu krajach (Dania, Francja,
Holandia, Litwa, Niemcy, Polska, Rosja, Węgry)1
wykorzystują specjalnie wytresowane psy
do identyfikacji sprawcy przestępstwa na podstawie śladów zapachowych pozostawionych
na miejscu zdarzenia, a następnie porównują je z zapachowym materiałem pobranym od
podejrzanego. Dział techniki kryminalistycznej, którego przedmiotem jest identyfikacja
człowieka na podstawie zapachu, nazywany jest osmologią2
. Dużo rzadziej używa się
takich terminów, jak: „odorologia” i „olfaktronika”, które są uznawane za mniej trafne
zarówno na gruncie języka polskiego, jak i teorii oraz praktyki kryminalistycznej3
. Osmologia, mimo dość burzliwej historii, jest w dalszym ciągu jedną z najmłodszych dziedzin
polskiej kryminalistyki.
Za faktyczną cezurę polskiej osmologii — mimo że dużo wcześniej, chociażby w latach
60. ubiegłego stulecia podejmowano próby identyfikacji zapachów z wykorzystaniem psów4
— należy uznać wprowadzenie w 1992 r. do policyjnego stosowania Wytycznych dotyczących
zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawania śladów zapachowych ludzi metodą „K”5
. Była to,
w istocie rzeczy, pierwsza w polskiej kryminalistyce próba uregulowania algorytmów działań
związanych z tego typu badaniami. Warto dodać, że niebagatelne znaczenie dla rozwoju
tej dyscypliny kryminalistycznej miało przeniesienie jej z policyjnych pionów szkoleniowego
i kryminalnego do kryminalistyki, a także uznanie jej za samodzielną specjalność6
.
Osmologia, jako metoda identyfikacji osób, jest stosowana przez polską policję
(i dziś w zasadzie tylko policję) od blisko dwudziestu lat. W krótkim czasie w tej dziedzinie podjęto wiele przedsięwzięć, które dziś funkcjonują w postaci pełnego i wzajemnie uzupełniającego
się systemu. Kształtowanie go wymagało równoległego wypracowania nie tylko szczegółowych
procedur badawczych, ale również prowadzenia i wdrażania prac badawczo-rozwojowych,
realizacji ekspertyz na potrzeby organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, kształcenia kandydatów na ekspertów oraz weryfikacji uzyskanych wyników badań. Nie mniej intensywnie był
rozwijany proces przygotowania „narzędzi badawczych” (psów) i kształcenia przewodników
psów specjalnych (techników osmologii). Istotnym modyfikacjom uległa metodyka doboru,
tresury i kontroli sprawności użytkowej psów wykorzystywanych w badaniach osmologicznych.
Doniosłą rolę w tym zakresie odegrało w latach 1995–1996 szkolenie instruktorów tresury
psów na Węgrzech. Kompilacja doświadczeń wyniesionych ze szkolenia węgierskiego i wynikających z pracy laboratoriów krajowych pozwoliła na opracowanie unikatowej metodyki
przygotowania psów do badań osmologicznych.
Jako źródło zapachu ludzkiego jest typowana przede wszystkim wydzielina potowo-
-tłuszczowa. Nie powinno to budzić wątpliwości, szczególnie w kontekście genetycznego
warunkowania składu lotnych metabolitów znajdujących się w tejże wydzielinie7
. Jeszcze do
niedawna niepowtarzalność zapachu człowieka dowodzono pośrednio, twierdząc, że na
zapach wpływają geny odpowiedzialne za system immunologiczny człowieka (MHC/HLA).
Z faktu, że trudno dobrać dawcę organu o zgodnym kompleksie tkankowym, wnioskowano
o indywidualności zapachu człowieka. Najnowsze badania przy użyciu chromatografu gazowego ze spektrometrem masowym (GC/MS) wykazały, że zapach ludzki jest kombinacją
składników wspólnych dla każdego człowieka, choć w różnym natężeniu, oraz składników
właściwych tylko dla pewnych osób. Ustalono również, że zmienność międzyosobnicza
zapachu jest znacznie większa niż zmienność wewnątrzosobnicza8
. Wskazane tezy znajdują
swoje potwierdzenie w praktyce badań osmologicznych. Dotychczas literaturze są znane
co najmniej dwa niezależne doniesienia (w tym jedno krajowe) dotyczące badań zapachów
ludzkich bliźniąt monozygotycznych (jednojajowych), czyli organizmów najbardziej zbli-
żonych do siebie pod kątem genetycznym. Wyniki tychże badań dowodzą, że specjalnie
wytresowane psy są w stanie zróżnicować zapachy tychże bliźniąt9
. Okazało się również,
że zapach ludzki jest znacznie trwalszy niż wcześniej przypuszczano, a mianowicie psy
identyfikują taki właśnie zapach nawet z pozostałości po eksplozjach materiałów wybuchowych oraz pożarach10.
Od wprowadzenia do polskiego procesu karnego osmologia wzbudzała duże emocje.
Zwolennicy badań śladów zapachowych dostrzegali w nich wartościowy materiał dowodowy, przeciwnicy natomiast wskazywali wiele niebezpieczeństw związanych z wprowadzeniem do procesu dowodu, który z jednej strony opiera się na badaniu niewidocznych
śladów, a z drugiej — na wykorzystaniu wysoce niekonwencjonalnego „narzędzia”, jakim
jest specjalnie wytresowany pies
metod identyfikacji sprawców przestępstw. Dziś policje w wielu krajach (Dania, Francja,
Holandia, Litwa, Niemcy, Polska, Rosja, Węgry)1
wykorzystują specjalnie wytresowane psy
do identyfikacji sprawcy przestępstwa na podstawie śladów zapachowych pozostawionych
na miejscu zdarzenia, a następnie porównują je z zapachowym materiałem pobranym od
podejrzanego. Dział techniki kryminalistycznej, którego przedmiotem jest identyfikacja
człowieka na podstawie zapachu, nazywany jest osmologią2
. Dużo rzadziej używa się
takich terminów, jak: „odorologia” i „olfaktronika”, które są uznawane za mniej trafne
zarówno na gruncie języka polskiego, jak i teorii oraz praktyki kryminalistycznej3
. Osmologia, mimo dość burzliwej historii, jest w dalszym ciągu jedną z najmłodszych dziedzin
polskiej kryminalistyki.
Za faktyczną cezurę polskiej osmologii — mimo że dużo wcześniej, chociażby w latach
60. ubiegłego stulecia podejmowano próby identyfikacji zapachów z wykorzystaniem psów4
— należy uznać wprowadzenie w 1992 r. do policyjnego stosowania Wytycznych dotyczących
zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawania śladów zapachowych ludzi metodą „K”5
. Była to,
w istocie rzeczy, pierwsza w polskiej kryminalistyce próba uregulowania algorytmów działań
związanych z tego typu badaniami. Warto dodać, że niebagatelne znaczenie dla rozwoju
tej dyscypliny kryminalistycznej miało przeniesienie jej z policyjnych pionów szkoleniowego
i kryminalnego do kryminalistyki, a także uznanie jej za samodzielną specjalność6
.
Osmologia, jako metoda identyfikacji osób, jest stosowana przez polską policję
(i dziś w zasadzie tylko policję) od blisko dwudziestu lat. W krótkim czasie w tej dziedzinie podjęto wiele przedsięwzięć, które dziś funkcjonują w postaci pełnego i wzajemnie uzupełniającego
się systemu. Kształtowanie go wymagało równoległego wypracowania nie tylko szczegółowych
procedur badawczych, ale również prowadzenia i wdrażania prac badawczo-rozwojowych,
realizacji ekspertyz na potrzeby organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, kształcenia kandydatów na ekspertów oraz weryfikacji uzyskanych wyników badań. Nie mniej intensywnie był
rozwijany proces przygotowania „narzędzi badawczych” (psów) i kształcenia przewodników
psów specjalnych (techników osmologii). Istotnym modyfikacjom uległa metodyka doboru,
tresury i kontroli sprawności użytkowej psów wykorzystywanych w badaniach osmologicznych.
Doniosłą rolę w tym zakresie odegrało w latach 1995–1996 szkolenie instruktorów tresury
psów na Węgrzech. Kompilacja doświadczeń wyniesionych ze szkolenia węgierskiego i wynikających z pracy laboratoriów krajowych pozwoliła na opracowanie unikatowej metodyki
przygotowania psów do badań osmologicznych.
Jako źródło zapachu ludzkiego jest typowana przede wszystkim wydzielina potowo-
-tłuszczowa. Nie powinno to budzić wątpliwości, szczególnie w kontekście genetycznego
warunkowania składu lotnych metabolitów znajdujących się w tejże wydzielinie7
. Jeszcze do
niedawna niepowtarzalność zapachu człowieka dowodzono pośrednio, twierdząc, że na
zapach wpływają geny odpowiedzialne za system immunologiczny człowieka (MHC/HLA).
Z faktu, że trudno dobrać dawcę organu o zgodnym kompleksie tkankowym, wnioskowano
o indywidualności zapachu człowieka. Najnowsze badania przy użyciu chromatografu gazowego ze spektrometrem masowym (GC/MS) wykazały, że zapach ludzki jest kombinacją
składników wspólnych dla każdego człowieka, choć w różnym natężeniu, oraz składników
właściwych tylko dla pewnych osób. Ustalono również, że zmienność międzyosobnicza
zapachu jest znacznie większa niż zmienność wewnątrzosobnicza8
. Wskazane tezy znajdują
swoje potwierdzenie w praktyce badań osmologicznych. Dotychczas literaturze są znane
co najmniej dwa niezależne doniesienia (w tym jedno krajowe) dotyczące badań zapachów
ludzkich bliźniąt monozygotycznych (jednojajowych), czyli organizmów najbardziej zbli-
żonych do siebie pod kątem genetycznym. Wyniki tychże badań dowodzą, że specjalnie
wytresowane psy są w stanie zróżnicować zapachy tychże bliźniąt9
. Okazało się również,
że zapach ludzki jest znacznie trwalszy niż wcześniej przypuszczano, a mianowicie psy
identyfikują taki właśnie zapach nawet z pozostałości po eksplozjach materiałów wybuchowych oraz pożarach10.
Od wprowadzenia do polskiego procesu karnego osmologia wzbudzała duże emocje.
Zwolennicy badań śladów zapachowych dostrzegali w nich wartościowy materiał dowodowy, przeciwnicy natomiast wskazywali wiele niebezpieczeństw związanych z wprowadzeniem do procesu dowodu, który z jednej strony opiera się na badaniu niewidocznych
śladów, a z drugiej — na wykorzystaniu wysoce niekonwencjonalnego „narzędzia”, jakim
jest specjalnie wytresowany pies