Celem badania osmologicznego jest ustalenie na podstawie zachowań specjalnie wytresowanych psów, czy istnieje zgodność zapachowa między porównywanymi materiałami
badawczymi zawierającymi zapach człowieka.
Materiałem do badań są odpowiednio zabezpieczone próbki badawcze, które mają postać tamponów zapachowych umieszczonych w szczelnie zamkniętych słoikach szklanych.
Materiał ten jest dostarczany do pracowni osmologicznej przez zlecającego badania. Ponosi
on pełną odpowiedzialność za właściwe przygotowanie materiału oraz jego zabezpieczenie.
W sytuacjach szczególnych zabezpieczenie zapachu z przedmiotów dostarczonych do
badania może być przeprowadzone w laboratorium. Badanie osmologiczne, jak każda
metoda badawcza, ma swoje ograniczenia:
— materiałów badawczych, które mają być porównywane, nie może pobierać jedna i ta
sama osoba,
— do badań osmologicznych kwalifikuje się materiały wyłącznie po upływie co najmniej
24 godzin od chwili ich zabezpieczenia Pomieszczenie, w którym przeprowadza się badanie, powinno odpowiadać następującym wymogom:
— kształt, wymiary i oświetlenie powinny umożliwiać swobodne prowadzenie badań
oraz rejestrację ich przebiegu środkami audiowizualnymi,
— nie powinno ono zawierać negatywnych źródeł bodźców zapachowych, akustycznych
i optycznych mogących rozpraszać uwagę pracującego psa. W pobliżu pomieszczenia
nie należy lokalizować źródła silnego pola elektromagnetycznego,
— stałe warunki klimatyczne w pomieszczeniu zapewniają komfort pracy psa (temperatura 21°C (±5°C); wilgotność względna 65% (±10%), podłoga i ściany do wysokości
minimum 1,5 m pokryte materiałami wodoodpornymi, łatwo zmywalnymi — pomieszczenie powinno mieć oświetlenie żarowe lub inne o zbliżonych parametrach;
nie można stosować lamp fluorescencyjnych,
— pomiędzy rozpoznawalnią a pomieszczeniem obserwacyjnym musi być zapewniona
komunikacja dźwiękowa z wykorzystaniem 2 różnych kanałów,
— minimalne wymiary pomieszczenia to: dla ustawienia ciągu selekcyjnego w szereg
— 2,5 na 8 m, dla ustawienia ciągu selekcyjnego w okrąg — 4,5 na 4,5 m, wysokość
pomieszczeń zgodna z przepisami ogólnobudowlanymi.
Przed przystąpieniem do realizacji badań ekspert33 zapoznaje się ze zleceniem. Przede
wszystkim sprawdza, czy określony zakres badań mieści się w możliwościach badawczych
oraz czy dostarczone materiały są zgodne z dokumentacją. Dalej trzeba ocenić, czy nie
występują nieprawidłowości dotyczące wymogów formalnych, w wyniku których opinia
z badań mogłaby zostać zakwestionowana. W wypadku wystąpienia nieścisłości należy
bezwzględnie skontaktować się ze zleceniodawcą w celu ich wyjaśnienia. Jeżeli w wyniku
podjętych konsultacji zleceniodawca zadecyduje o korekcie zlecenia, należy uzyskać pisemne
tego potwierdzenie. W wypadku zakwalifikowania materiałów do badań każdy z nich
otrzymuje indywidualne oznaczenie identyfikacyjne.
Przed przystąpieniem do czynności badawczych ekspert sporządza plan określający
przebieg badań, który musi uwzględniać rodzaj nadesłanego materiału badawczego i cel
badań. Plan w szczególności obejmuje: wybór wariantu badawczego, kolejność wykonywania prób, dobór materiałów badawczych, przygotowanie materiałów w niezbędnej ilości, dobór psów do badań, przygotowanie kart roboczych, określenie daty realizacji badań.
W planie należy uwzględnić możliwość zastosowania innego wariantu badawczego, użycia
kolejnych psów, możliwość udziału organu procesowego w badaniu oraz wykonanie
dokumentacji poglądowej.
Identyfikację osmologiczną realizuje się w postaci dwóch niezależnych od siebie cykli
badawczych. Każdy z cykli przeprowadza się z wykorzystaniem innego psa specjalnego.
Pełny cykl badawczy składa się z prób kontrolnych i identyfikacyjnych. Na początku
cyklu wykonuje się co najmniej trzy próby kontrolne (dwie w układzie kontroli pozytywnej38
i jedną w układzie kontroli negatywnej39), każdorazowo zmieniając ustawienie próbek
badawczych w ciągu selekcyjnym. Technik osmologii może nagradzać psa w trakcie prób
kontrolnych
Układ kontroli pozytywnej polega na tym, iż pies otrzymuje do nawęszenia zapach
kontrolny („K”), którego odpowiednik znajduje się w szeregu zapachowym (oznaczony
również jako „K”). W szeregu wśród materiałów uzupełniających (oznaczonych od 1 do
5) i kontrolnego jest umieszczony materiał porównawczy (oznaczony jako „P”). Zasadą
prawidłowego przeprowadzenia próby jest umieszczenie w szeregu materiału kontrolnego
„K” za materiałem porównawczym „P”. Prawidłowe wykonanie próby polega na przejściu
przez psa ciągu selekcyjnego i zaznaczeniu materiału kontrolnego. Zaznaczenie materiałów
uzupełniających lub porównawczego może świadczyć o braku przydatności psa do badań
lub o takich właściwościach materiałów, które zaburzają pracę psa Poprawne wykonanie prób kontrolnych przez psa pozwala na zakwalifikowanie go do
właściwych prób identyfikacyjnych W wypadku niezadowalającego wyniku prób kontrolnych ekspert może zdecydować o wymianie próbek uzupełniających i kontrolnych, użyciu
innego psa albo przerwaniu badań.
Każdą próbę identyfikacyjną rozpoczyna się od ustawienie przez eksperta (ewentualnie
kandydata na eksperta) badanych materiałów w ciągu selekcyjnym zgodnie z przyjętym scenariuszem oraz przygotowania materiału do nawęszenia przez psa. Każdemu z wykorzystywanych
w badaniach psów podaje się odrębny pochłaniacz z materiału, który nie był używany wcześniej.
Zasadą badania osmologicznego jest to, że technik osmologii nie może znać ustawienia próbek
badawczych, co pozwala na eliminację efektu Rosenthala40. Po przygotowaniu materiałów
do badań wykonujący tę czynność opuszcza rozpoznawalnię i przechodzi do pomieszczenia
obserwacyjnego. Upewniwszy się, że nikt nie przebywa w rozpoznawalni, prowadzący badanie
przekazuje sygnał technikowi osmologii, który — po wejściu z psem do rozpoznawalni — przedstawia się, podaje nazwę i numer ewidencyjny psa oraz określa sposób sygnalizowania przez psa
zgodności zapachowej. Następnie podaje materiał do nawęszenia. W trakcie badania technik
osmologii nie może mieć bezpośredniego kontaktu z zapachowymi materiałami znajdującymi
się w ciągu selekcyjnym. Pies po nawęszeniu rusza w kierunku ciągu selekcyjnego i sprawdza
poszczególne materiały badawcze. W wypadku wystąpienia zgodności zapachowej sygnalizuje ją w sposób określony przez technika osmologii na wstępie badania41. W sytuacji braku
zgodności zapachowej pies — po sprawdzeniu materiałów w ciągu selekcyjnym — powraca do technika. Ze względu na możliwość fałszywych skojarzeń technik nie powinien nagradzać psa
po pierwszej próbie identyfikacyjnej. Liczba prób identyfikacyjnych jest zależna od wyników
pracy węchowej psa w trakcie poszczególnych prób identyfikacyjnych. Każda z prób wymaga
zmiany ustawienia poszczególnych próbek badawczych umieszczonych w ciągu selekcyjnym.
Po zakończeniu pracy psa technik osmologii interpretuje jego zachowanie.
Na postawie zachowania wszystkich psów ostatecznie jest możliwe wnioskowanie na
temat istnienia lub braku zgodności zapachowej między badanymi materiałami, i tak:
— jeżeli 2 psy w 2 próbach o niezakłóconym przebiegu nie wskażą istnienia zgodności
zapachowej, należy badanie takie zakończyć wykonaniem dodatkowych prób kontrolnych (najczęściej w układzie kontroli pozytywnej) z każdym psem. W tej sytuacji
formułuje się kategoryczny wniosek o braku zgodności zapachowej pomiędzy materiałami będącymi przedmiotem badań;
— w wypadku wystąpienia zgodności zapachowej wykonywane są nie mniej niż 3 próby
identyfikacyjne przez 2 psy z każdorazowym zmienianiem położenia badanych materiałów w ciągu selekcyjnym. W tej sytuacji stawia się wniosek kategoryczny o istnieniu
(ustaleniu) zgodności zapachowej pomiędzy badanymi materiałami;
— z kolei w sytuacji otrzymania rozbieżnych wyników prób identyfikacyjnych od 2 psów42
nie można ustalić zgodności zapachowej między badanymi materiałami bądź ją wykluczyć. Wtedy przyjmuje się wniosek niekategoryczny, że nie można jednoznacznie wypowiedzieć się co do istnienia zgodności zapachowej pomiędzy badanymi materiałami.
Ostatnie dziesięciolecie to okres, w którym identyfikacja człowieka na postawie śladów
zapachowych uzyskała status ekspertyzy osmologicznej, a więc ex definitione pełnoprawnego
dowodu w procesie karnym. Najlepszym dowodem tej (względnej wszakże) dojrzałości
osmologii jest brak istotnych orzeczeń polskiej judykatury w tej dziedzinie po 2005 r.
badawczymi zawierającymi zapach człowieka.
Materiałem do badań są odpowiednio zabezpieczone próbki badawcze, które mają postać tamponów zapachowych umieszczonych w szczelnie zamkniętych słoikach szklanych.
Materiał ten jest dostarczany do pracowni osmologicznej przez zlecającego badania. Ponosi
on pełną odpowiedzialność za właściwe przygotowanie materiału oraz jego zabezpieczenie.
W sytuacjach szczególnych zabezpieczenie zapachu z przedmiotów dostarczonych do
badania może być przeprowadzone w laboratorium. Badanie osmologiczne, jak każda
metoda badawcza, ma swoje ograniczenia:
— materiałów badawczych, które mają być porównywane, nie może pobierać jedna i ta
sama osoba,
— do badań osmologicznych kwalifikuje się materiały wyłącznie po upływie co najmniej
24 godzin od chwili ich zabezpieczenia Pomieszczenie, w którym przeprowadza się badanie, powinno odpowiadać następującym wymogom:
— kształt, wymiary i oświetlenie powinny umożliwiać swobodne prowadzenie badań
oraz rejestrację ich przebiegu środkami audiowizualnymi,
— nie powinno ono zawierać negatywnych źródeł bodźców zapachowych, akustycznych
i optycznych mogących rozpraszać uwagę pracującego psa. W pobliżu pomieszczenia
nie należy lokalizować źródła silnego pola elektromagnetycznego,
— stałe warunki klimatyczne w pomieszczeniu zapewniają komfort pracy psa (temperatura 21°C (±5°C); wilgotność względna 65% (±10%), podłoga i ściany do wysokości
minimum 1,5 m pokryte materiałami wodoodpornymi, łatwo zmywalnymi — pomieszczenie powinno mieć oświetlenie żarowe lub inne o zbliżonych parametrach;
nie można stosować lamp fluorescencyjnych,
— pomiędzy rozpoznawalnią a pomieszczeniem obserwacyjnym musi być zapewniona
komunikacja dźwiękowa z wykorzystaniem 2 różnych kanałów,
— minimalne wymiary pomieszczenia to: dla ustawienia ciągu selekcyjnego w szereg
— 2,5 na 8 m, dla ustawienia ciągu selekcyjnego w okrąg — 4,5 na 4,5 m, wysokość
pomieszczeń zgodna z przepisami ogólnobudowlanymi.
Przed przystąpieniem do realizacji badań ekspert33 zapoznaje się ze zleceniem. Przede
wszystkim sprawdza, czy określony zakres badań mieści się w możliwościach badawczych
oraz czy dostarczone materiały są zgodne z dokumentacją. Dalej trzeba ocenić, czy nie
występują nieprawidłowości dotyczące wymogów formalnych, w wyniku których opinia
z badań mogłaby zostać zakwestionowana. W wypadku wystąpienia nieścisłości należy
bezwzględnie skontaktować się ze zleceniodawcą w celu ich wyjaśnienia. Jeżeli w wyniku
podjętych konsultacji zleceniodawca zadecyduje o korekcie zlecenia, należy uzyskać pisemne
tego potwierdzenie. W wypadku zakwalifikowania materiałów do badań każdy z nich
otrzymuje indywidualne oznaczenie identyfikacyjne.
Przed przystąpieniem do czynności badawczych ekspert sporządza plan określający
przebieg badań, który musi uwzględniać rodzaj nadesłanego materiału badawczego i cel
badań. Plan w szczególności obejmuje: wybór wariantu badawczego, kolejność wykonywania prób, dobór materiałów badawczych, przygotowanie materiałów w niezbędnej ilości, dobór psów do badań, przygotowanie kart roboczych, określenie daty realizacji badań.
W planie należy uwzględnić możliwość zastosowania innego wariantu badawczego, użycia
kolejnych psów, możliwość udziału organu procesowego w badaniu oraz wykonanie
dokumentacji poglądowej.
Identyfikację osmologiczną realizuje się w postaci dwóch niezależnych od siebie cykli
badawczych. Każdy z cykli przeprowadza się z wykorzystaniem innego psa specjalnego.
Pełny cykl badawczy składa się z prób kontrolnych i identyfikacyjnych. Na początku
cyklu wykonuje się co najmniej trzy próby kontrolne (dwie w układzie kontroli pozytywnej38
i jedną w układzie kontroli negatywnej39), każdorazowo zmieniając ustawienie próbek
badawczych w ciągu selekcyjnym. Technik osmologii może nagradzać psa w trakcie prób
kontrolnych
Układ kontroli pozytywnej polega na tym, iż pies otrzymuje do nawęszenia zapach
kontrolny („K”), którego odpowiednik znajduje się w szeregu zapachowym (oznaczony
również jako „K”). W szeregu wśród materiałów uzupełniających (oznaczonych od 1 do
5) i kontrolnego jest umieszczony materiał porównawczy (oznaczony jako „P”). Zasadą
prawidłowego przeprowadzenia próby jest umieszczenie w szeregu materiału kontrolnego
„K” za materiałem porównawczym „P”. Prawidłowe wykonanie próby polega na przejściu
przez psa ciągu selekcyjnego i zaznaczeniu materiału kontrolnego. Zaznaczenie materiałów
uzupełniających lub porównawczego może świadczyć o braku przydatności psa do badań
lub o takich właściwościach materiałów, które zaburzają pracę psa Poprawne wykonanie prób kontrolnych przez psa pozwala na zakwalifikowanie go do
właściwych prób identyfikacyjnych W wypadku niezadowalającego wyniku prób kontrolnych ekspert może zdecydować o wymianie próbek uzupełniających i kontrolnych, użyciu
innego psa albo przerwaniu badań.
Każdą próbę identyfikacyjną rozpoczyna się od ustawienie przez eksperta (ewentualnie
kandydata na eksperta) badanych materiałów w ciągu selekcyjnym zgodnie z przyjętym scenariuszem oraz przygotowania materiału do nawęszenia przez psa. Każdemu z wykorzystywanych
w badaniach psów podaje się odrębny pochłaniacz z materiału, który nie był używany wcześniej.
Zasadą badania osmologicznego jest to, że technik osmologii nie może znać ustawienia próbek
badawczych, co pozwala na eliminację efektu Rosenthala40. Po przygotowaniu materiałów
do badań wykonujący tę czynność opuszcza rozpoznawalnię i przechodzi do pomieszczenia
obserwacyjnego. Upewniwszy się, że nikt nie przebywa w rozpoznawalni, prowadzący badanie
przekazuje sygnał technikowi osmologii, który — po wejściu z psem do rozpoznawalni — przedstawia się, podaje nazwę i numer ewidencyjny psa oraz określa sposób sygnalizowania przez psa
zgodności zapachowej. Następnie podaje materiał do nawęszenia. W trakcie badania technik
osmologii nie może mieć bezpośredniego kontaktu z zapachowymi materiałami znajdującymi
się w ciągu selekcyjnym. Pies po nawęszeniu rusza w kierunku ciągu selekcyjnego i sprawdza
poszczególne materiały badawcze. W wypadku wystąpienia zgodności zapachowej sygnalizuje ją w sposób określony przez technika osmologii na wstępie badania41. W sytuacji braku
zgodności zapachowej pies — po sprawdzeniu materiałów w ciągu selekcyjnym — powraca do technika. Ze względu na możliwość fałszywych skojarzeń technik nie powinien nagradzać psa
po pierwszej próbie identyfikacyjnej. Liczba prób identyfikacyjnych jest zależna od wyników
pracy węchowej psa w trakcie poszczególnych prób identyfikacyjnych. Każda z prób wymaga
zmiany ustawienia poszczególnych próbek badawczych umieszczonych w ciągu selekcyjnym.
Po zakończeniu pracy psa technik osmologii interpretuje jego zachowanie.
Na postawie zachowania wszystkich psów ostatecznie jest możliwe wnioskowanie na
temat istnienia lub braku zgodności zapachowej między badanymi materiałami, i tak:
— jeżeli 2 psy w 2 próbach o niezakłóconym przebiegu nie wskażą istnienia zgodności
zapachowej, należy badanie takie zakończyć wykonaniem dodatkowych prób kontrolnych (najczęściej w układzie kontroli pozytywnej) z każdym psem. W tej sytuacji
formułuje się kategoryczny wniosek o braku zgodności zapachowej pomiędzy materiałami będącymi przedmiotem badań;
— w wypadku wystąpienia zgodności zapachowej wykonywane są nie mniej niż 3 próby
identyfikacyjne przez 2 psy z każdorazowym zmienianiem położenia badanych materiałów w ciągu selekcyjnym. W tej sytuacji stawia się wniosek kategoryczny o istnieniu
(ustaleniu) zgodności zapachowej pomiędzy badanymi materiałami;
— z kolei w sytuacji otrzymania rozbieżnych wyników prób identyfikacyjnych od 2 psów42
nie można ustalić zgodności zapachowej między badanymi materiałami bądź ją wykluczyć. Wtedy przyjmuje się wniosek niekategoryczny, że nie można jednoznacznie wypowiedzieć się co do istnienia zgodności zapachowej pomiędzy badanymi materiałami.
Ostatnie dziesięciolecie to okres, w którym identyfikacja człowieka na postawie śladów
zapachowych uzyskała status ekspertyzy osmologicznej, a więc ex definitione pełnoprawnego
dowodu w procesie karnym. Najlepszym dowodem tej (względnej wszakże) dojrzałości
osmologii jest brak istotnych orzeczeń polskiej judykatury w tej dziedzinie po 2005 r.