Podstawy prawne prowadzenia czynności wyjaśniających
Rodowód instytucji czynności wyjaśniających sięga dawnego dochodzenia karnego, które było
realizowane w postępowaniu w sprawach o wykroczenia po przekwalifi kowaniu ustawą z 1966 r. (DzU nr 23,
poz. 149) części drobnych przestępstw na wykroczenia tworzące w przeważającej mierze grupę tzw. czynów
przepołowionych (drobne kradzieże, oszustwa handlowe itp.). Wymienione wyżej dochodzenie można było
prowadzić tylko w sprawach o wykroczenia przejęte z kodeksu karnego (art. 50, 60, 62, 69, 87, 119–122, 124,
126, 132–136, 138, 148, 149 i 151–156 kw). Po uchwaleniu kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia
z 1971 r. dochodzenie to przeobraziło się w instytucję czynności sprawdzających. Czynności sprawdzające
można było prowadzić tylko w sprawach o czyny przejęte w 1966 r. z prawa karnego, wymienione w art. 19
dawnego kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. W związku z tym w sprawach o inne wykroczenia
prowadzono czynności służbowe. Sytuacja powyższa trwała do 1985 r., kiedy to ustawodawca nadał art. 19
kpw nowe brzmienie, na podstawie którego czynności sprawdzające można już było prowadzić w sprawach
o wszystkie wykroczenia, jeżeli tylko zachodziła taka konieczność. Aktualnie obowiązujący kodeks postępowania
w sprawach o wykroczenia z 24 sierpnia 2001 r. przemianował czynności sprawdzające w czynności
wyjaśniające.
Podstawy prawne prowadzenia czynności wyjaśniających w sprawach o wykroczenia stanowią przepisy
art. 54–56a kpw, a także art. 5 § 4 i art. 97 § 1 kpw.
(Art. 5 § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
§ 4. Do chwili otrzymania wymaganego przez ustawę zezwolenia na ściganie lub żądania ścigania organ
prowadzący czynności wyjaśniające może dokonywać czynności niecierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia
śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy żądanie będzie złożone lub zezwolenie
będzie wydane.
Art. 54 § 1. W celu ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz zebrania
danych niezbędnych do sporządzenia wniosku o ukaranie, Policja przeprowadza czynności wyjaśniające.
Czynności te w miarę możności należy podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu
i zakończyć w ciągu miesiąca.
§ 2. Jeżeli czynności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie, zawiadamia
się o tym ujawnionych pokrzywdzonych oraz osobę, o której mowa w art. 56a, wskazując przyczynę
niewniesienia wniosku o ukaranie.
§ 3. Jeżeli okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, utrwalenie czynności wyjaśniających można
ograniczyć do sporządzenia notatki urzędowej, zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku
o ukaranie. Notatka powinna zawierać wskazanie rodzaju czynności, czasu i miejsca oraz osób uczestniczących,
a także krótki opis przebiegu czynności i podpis osoby, która sporządziła notatkę.
§ 4. Jeżeli okoliczności czynu budzą wątpliwości, dla realizacji celu określonego w § 1 można
przeprowadzić odpowiedni dowód. Utrwalenie takiej czynności następuje w formie protokołu ograniczonego
do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności.
§ 5. W stosunku do osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia stosuje się odpowiednio przepisy art.
74 § 3 i art. 308 § 1 kodeksu postępowania karnego.
§ 6. Należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia
przeciwko niej wniosku o ukaranie. Osoba taka ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień oraz zgłosić wnioski
dowodowe, o czym należy ją pouczyć. Przesłuchanie tej osoby zaczyna się od powiadomienia jej o treści
zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania; przepis § 4 zdanie drugie stosuje się.
§ 7. Od przesłuchania osoby, o której mowa w § 6, można odstąpić, jeżeli byłoby ono połączone ze
znacznymi trudnościami; osoba ta może nadesłać wyjaśnienia do właściwego organu w terminie 7 dni od
odstąpienia od przesłuchania, o czym należy ją pouczyć. Odstąpienie od przesłuchania oraz pouczenie
dokumentuje się notatką urzędową.
Art. 55 § 1. Czynności wyjaśniające przeprowadza się także w celu uzupełnienia lub sprawdzenia faktów
podanych we wniosku o ukaranie w wypadku wskazanym w art. 60 § 1 pkt 6.
§ 2. Czynności wskazane w § 1 należy przeprowadzić w terminie oraz w zakresie określonym poleceniem
sądu, chyba że w toku wykonywania tych czynności wyjdą na jaw okoliczności wymagające utrwalenia dowodu,
którego nie będzie można powtórzyć przed sądem, lub znalezienia i zatrzymania przedmiotu.
§ 3. W razie przesłuchiwania w ramach czynności, o których mowa w § 1, obwinionego wskazanego we
wniosku o ukaranie, przepisy art. 54 § 6 stosuje się odpowiednio.
Art. 56 § 1 Czynności wyjaśniające, o których mowa w art. 54, może także przeprowadzić prokurator lub
zlecić je Policji.
§ 2. Przepisy art. 54 i 55 stosuje się odpowiednio do organów wskazanych w art. 17 § 2 i 3, w granicach
ich właściwości, a także do innych organów, gdy ustawa tak stanowi.
§ 3. Instytucje, którym nadano uprawnienia oskarżyciela publicznego w drodze rozporządzenia określonego
w art. 17 § 4, mogą w sprawie, w której ujawniły wykroczenie, zwracać się do Policji o przeprowadzenie
czynności wyjaśniających w zakresie niezbędnym do ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia
z wnioskiem o ukaranie oraz do zebrania danych koniecznych do sporządzenia wniosku o ukaranie.
§ 4. Nadzór nad czynnościami wyjaśniającymi sprawuje organ nadrzędny nad organem prowadzącym te
czynności.
Art. 56a Jeżeli nie zachodzą okoliczności określone w art. 27, osobie, która złożyła zawiadomienie
o popełnieniu wykroczenia, przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego na niewniesienie wniosku
o ukaranie.
Art. 97 § 1. W postępowaniu mandatowym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, funkcjonariusz uprawniony
do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego może ją nałożyć jedynie, gdy:
1) schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia,
2) stwierdzi popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy, a nie zachodzi wątpliwość
co do sprawcy czynu,
3) stwierdzi popełnienie wykroczenia za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia
rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi
wątpliwość co do sprawcy czynu — w tym także, w razie potrzeby, po przeprowadzeniu w niezbędnym zakresie
czynności wyjaśniających, podjętych niezwłocznie po ujawnieniu wykroczenia. Nałożenie grzywny w drodze
mandatu karnego nie może nastąpić po upływie 14 dni od daty ujawnienia czynu w wypadku, o którym mowa
w pkt 1, 90 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 2, oraz 180 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 3.
Przytoczone przepisy zakreślają jedynie granice tych czynności, konieczne jest zatem uzupełnienie,
zwłaszcza przepisami regulującymi problematykę czynności procesowych, przeprowadzania dowodów czy też
stosowania środków przymusu procesowego.
Podstawy faktyczne prowadzenia czynności wyjaśniających
Podstawą faktyczną prowadzenia czynności wyjaśniających jest istnienie uzasadnionego przypuszczenia
popełnienia czynu zabronionego określonego w ustawie jako wykroczenie, a więc zachowania człowieka
o znamionach określonych w przepisach części szczególnej kodeksu wykroczeń oraz w ustawach
szczególnych.
Cele czynności wyjaśniających
Czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia to czynności prowadzone obligatoryjnie, mające
zróżnicowany charakter, które prowadzone są przed wszczęciem postępowania przez uprawnione do tego
organy.
Czynności wyjaśniające prowadzone są w celu:
— ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie (to znaczy, że celem jest wskazanie
podstawy faktycznej i prawnej postępowania, a więc: czy czyn został popełniony, czy wyczerpał znamiona
wykroczenia, kto jest jego sprawcą i czy ustalony sprawca może ponosić odpowiedzialność karną — czy nie
zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność. Chodzi w rezultacie o jednoznaczne stwierdzenie,
czy postępowanie jest dopuszczalne przez przepisy prawa oraz faktycznie zasadne i celowe),
— zebrania danych niezbędnych do sporządzenia takiego wniosku (danych o sprawcy, o czynie, o źródłach
i środkach dowodowych; dane te wskazuje art. 57 § 2–4 kpw),
— uzupełnienia lub sprawdzenia faktów podanych we wniosku o ukaranie złożonym przez pokrzywdzonego
(art. 54 § 1 i art. 55 kpw).
Rodzaje czynności wyjaśniających
Czynności wyjaśniające mogą występować w różnych postaciach:
1) Prowadzone w trybie zwyczajnym (w pełnym zakresie — lecz należy pamiętać, że zakres ten uzależniony
jest od celu, do którego dążymy) — art. 54 § 1 kpw.
2) Prowadzone w trybach szczególnych:
¾ Niecierpiące zwłoki — czynności te można prowadzić w sprawach o wykroczenia ścigane na żądanie
pokrzywdzonego (np. 123 kw, 124 kw), a także w sprawach o inne wykroczenia, gdy sprawca
korzysta z uchylanego immunitetu. Prowadzi się je w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także
wyjaśnienia, czy żądanie będzie złożone lub zezwolenie na ściganie będzie wydane (art. 5 § 4 kpw).
¾ W niezbędnym zakresie:
➣ na potrzeby postępowania mandatowego; należy je podjąć niezwłocznie po ujawnieniu
wykroczenia (art. 97 § 1 kpw),
➣ gdy zwrócą się o ich przeprowadzenie inni oskarżyciele publiczni, mający prawo do złożenia
wniosku o ukaranie, a nieposiadający uprawnień do ich prowadzenia, o których mowa w art.
17 § 4 kpw (art. 56 § 3 kpw).
¾ Realizując polecenie sądu, jako czynności uzupełniająco-sprawdzające prowadzone są one w terminie
oraz w zakresie określonym poleceniem sądu, chyba że w ich toku wyjdą na jaw okoliczności
wymagające utrwalenia dowodu — np. konieczność tymczasowego zajęcia przedmiotu celem
orzeczenia przepadku lub innej czynności, której nie będzie można powtórzyć przed sądem, lub
znalezienia i zatrzymania przedmiotu — art. 55 kpw.
¾ Realizując polecenie prokuratora, który, mogąc prowadzić czynności wyjaśniające we wszystkich
sprawach samodzielnie, ma jednocześnie prawo nadzorowania czynności zleconych Policji.
W świetle kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia Policja prowadzi czynności wyjaśniające:
¾ z własnej inicjatywy,
¾ na polecenie sądu,
¾ na polecenie prokuratora,
¾ w ramach pomocy prawnej, gdy zwrócą się o ich przeprowadzenie oskarżyciele publiczni, o których
mowa w art. 17 § 4 kpw.
Czas trwania czynności wyjaśniających
¾ Czynności wyjaśniające prowadzone na podstawie art. 54 § 1 kpw (prowadzone w trybie zwyczajnym)
w miarę możności należy podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu
i zakończyć w ciągu miesiąca (jest to termin instrukcyjny).
¾ Czynności wyjaśniające prowadzone na polecenie sądu — w terminie określonym przez sąd.
¾ Czynności niecierpiące zwłoki w trybie art. 5 § 4 kpw, w ramach czynności wyjaśniających, do chwili
otrzymania wymaganego przez ustawę zezwolenia na ściganie lub żądania ścigania.
¾ Czynności wyjaśniające w niezbędnym zakresie:
➣ prowadzone na potrzeby postępowania mandatowego — odpowiednio do 14 (art. 97 § 1 pkt 1
kpw), 90 (art. 97 § 1 pkt 2 kpw) albo 180 dni (art. 97 § 1 pkt 3 kpw). Jeżeli przed upływem tych
terminów nie zostanie nałożona grzywna w drodze mandatu karnego, dalsze czynności należy
prowadzić w trybie art. 54 kpw,
➣ prowadzone na prośbę oskarżycieli nieposiadających uprawnień do ich prowadzenia (art. 17
§ 4 kpw) powinny zakończyć się w ciągu jednego miesiąca.
Na rodzaj czynności wyjaśniających oraz sposób ich dokumentowania wpływają okoliczności czynu.
W przypadku, gdy okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, tzn. gdy fakt popełnienia wykroczenia
jest oczywisty, bezsporny (popełniono czyn o znamionach określonych w ustawie jako wykroczenie, sprawca
jest ustalony, a jego wina nie budzi wątpliwości), można poprzestać na zebraniu danych niezbędnych do
sporządzenia wniosku o ukaranie bez przeprowadzania dowodów, np. poprzez:
¾ legitymowanie uczestników zdarzenia,
¾ ustalenie źródeł dowodowych (osobowych, rzeczowych, innych samoistnych),
¾ rozpytanie osób (uczestników zdarzenia i jego świadków),
¾ przeprowadzenie kontroli osobistej, bagażu, środka transportu,
¾ zasięgnięcie informacji o karalności sprawcy,
¾ fotografowanie miejsca zdarzenia,
¾ sporządzenie szkicu itp.
i utrwaleniu tych czynności (niemających charakteru procesowego) w notatce urzędowej (art. 54 § 3 kpw).
W sytuacji gdy okoliczności czynu budzą wątpliwości (nieznany sprawca, sprawca nie przyznaje się do
czynu, sprzeczności w relacjach składanych przez sprawcę i świadków), można, a wręcz należy przeprowadzić
odpowiednią czynność dowodową (art. 54 § 4 kpw), np.:
¾ przesłuchać świadka,
¾ przesłuchać sprawcę wykroczenia,
¾ powołać biegłego,
¾ dokonać oględzin miejsca, osoby, rzeczy,
¾ przeszukać pomieszczenia, miejsca, osoby, ich odzież i podręczne przedmioty,
¾ przeprowadzić eksperyment,
¾ poddać sprawcę badaniu na zawartość alkoholu lub innego podobnie działającego środka
w organizmie.
Organy uprawnione do prowadzenia czynności wyjaśniających
¾ Policja (art. 54 § 1, art. 7 kpw).
¾ Prokurator (może przeprowadzić czynności wyjaśniające sam lub zlecić je Policji — art. 56 § 1 kpw).
¾ Organy wskazane w art. 17 § 2 i 3 kpw w granicach ich właściwości (art. 56 § 2 kpw).
¾ Inne organy, gdy ustawa tak stanowi (art. 56 § 2 kpw), np. Państwowa Straż Rybacka, Państwowa
Straż Łowiecka, Inspekcja Ochrony Środowiska, dyrektor parku narodowego, funkcjonariusze straży
parku upoważnieni przez dyrektora, Służba Leśna, Straż Ochrony Kolei.
Instytucje, o których mowa w art. 17 § 4 kpw, nie mają uprawnień do prowadzenia czynności wyjaśniających.
Mogą zwrócić się do Policji o przeprowadzenie tych czynności w zakresie niezbędnym do ustalenia, czy istnieją
podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz do zebrania danych koniecznych do sporządzenia
takiego wniosku (art. 56 § 3 kpw).
Dowody
Dowód to każdy przewidziany przez prawo procesowe środek służący do ustalenia faktów. Pojęcie „dowód”
ma różnorodne znaczenia. Mówiąc „dowód”, możemy mieć na myśli: źródło dowodowe, środek dowodowy
oraz czynność dowodową.
Biorąc pod uwagę kryterium źródła, możemy podzielić dowody na:
¾ osobowe (świadek, obwiniony, biegły),
¾ rzeczowe (przedmiot, ciało człowieka, miejsce),
¾ inne samoistne dowody (np. dokumenty, fotografi e, taśmy fi lmowe, magnetofonowe itp.). Samoistne
dowody mogą czasem stać się dowodami rzeczowymi i być poddawane oględzinom. Ma to miejsce
wtedy, gdy przedmiotem zainteresowania organów ścigania jest stwierdzenie ich autentyczności lub
fałszerstwa.
Podział czynności dowodowych:
¾ osobowe (przesłuchanie świadka, odczytanie opinii biegłego),
¾ rzeczowe (oględziny rzeczy, miejsca, osoby),
¾ inne (odsłuchanie nagrania, obejrzenie nagrania, odczytanie treści),
Podział środków dowodowych:
¾ osobowe (zeznania świadka, wyjaśnienia obwinionego, opinia biegłego),
¾ rzeczowe (cechy i właściwości),
¾ inne (treść nagrania lub dokumentu).
Zgodnie z art. 39 § 1 kpw dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu. Każdy wniosek
dowodowy powinien wskazywać okoliczności i środki dowodowe, jakimi mają być udowodnione.
Zgodnie z art. 170 § 1–4 kpk wniosek dowodowy oddala się postanowieniem w sytuacji, gdy:
¾ przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,
¾ okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już
udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
¾ dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,
¾ dowodu nie da się przeprowadzić,
¾ wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Sytuacja, w której dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza
udowodnić, składając swój wniosek dowodowy, nie daje podstaw do oddalenia tegoż wniosku dowodowego.
Oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przeszkody późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie
ujawniły się nowe okoliczności.
Dokumentowanie czynności wyjaśniających
Sposób dokumentowania czynności wyjaśniających uzależniony jest nie tylko od okoliczności czynu (bu-
dzące lub niebudzące wątpliwości), ale i od ich charakteru (dowodowy lub nie).
Wyróżniamy dokumentację:
¾ podstawową: protokół, notatka urzędowa, opinia biegłego (art. 54 § 3, 4, 6 i 7 kpw, art. 200 kpk w zw.
z art. 42 § 1 kpw),
¾ uzupełniającą stanowiącą załącznik do protokołu, np. dokumentacja fotografi czna, szkic, taśma
magnetofonowa, fi lmowa, stenogram (art. 37 § 3 kpw, art. 145 § 1 kpk)
Protokół spisuje się z każdej czynności mającej istotne znaczenie dla sprawy (art. 37 § 1). Czynności,
z których nie sporządza się protokołu, a także inne zdarzenia, które mają znaczenie dla postępowania, utrwala
się w aktach w formie notatki urzędowej podpisanej przez osobę, która dokonała tych czynności (§ 2).
Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego
obraz lub dźwięk, o czym należy uprzedzić osoby uczestniczące w czynności (§ 3). Zapis taki i jego przekład,
jeżeli został sporządzony, są załącznikami do protokołu.
W ramach czynności wyjaśniających spisania protokołu wymagają:
¾ przyjęcie ustnego zawiadomienia o wykroczeniu, wniosku o ściganie i jego cofnięcie,
¾ przesłuchanie obwinionego, świadka, biegłego,
¾ dokonanie oględzin,
¾ przeprowadzenie eksperymentu, konfrontacji oraz okazania,
¾ przeszukanie osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymanie rzeczy i danych
informatycznych.
Jeżeli okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, utrwalenie czynności wyjaśniających można ograniczyć
do sporządzenia notatki urzędowej zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku o ukaranie
(art. 54 § 3 kpw).
Notatka taka podlega odczytaniu na rozprawie, z tym, że na żądanie strony sąd przeprowadza na rozprawie
bezpośrednio czynność, której notatka dotyczy, chyba że stwierdza ona okoliczność, której obwiniony nie
zaprzecza (art. 76 § 2 kpw).
Notatka powinna zawierać:
¾ wskazanie rodzaju czynności,
¾ wskazanie czasu i miejsca,
¾ wskazanie osób uczestniczących,
¾ krótki opis przebiegu czynności oraz
¾ podpis osoby, która sporządziła notatkę.
Jeżeli okoliczności czynu budzą wątpliwości, można przeprowadzić odpowiedni dowód (art. 54 § 4 kpw).
Utrwalenie takiej czynności następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych
oświadczeń osób biorących udział w czynności.
Rodowód instytucji czynności wyjaśniających sięga dawnego dochodzenia karnego, które było
realizowane w postępowaniu w sprawach o wykroczenia po przekwalifi kowaniu ustawą z 1966 r. (DzU nr 23,
poz. 149) części drobnych przestępstw na wykroczenia tworzące w przeważającej mierze grupę tzw. czynów
przepołowionych (drobne kradzieże, oszustwa handlowe itp.). Wymienione wyżej dochodzenie można było
prowadzić tylko w sprawach o wykroczenia przejęte z kodeksu karnego (art. 50, 60, 62, 69, 87, 119–122, 124,
126, 132–136, 138, 148, 149 i 151–156 kw). Po uchwaleniu kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia
z 1971 r. dochodzenie to przeobraziło się w instytucję czynności sprawdzających. Czynności sprawdzające
można było prowadzić tylko w sprawach o czyny przejęte w 1966 r. z prawa karnego, wymienione w art. 19
dawnego kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. W związku z tym w sprawach o inne wykroczenia
prowadzono czynności służbowe. Sytuacja powyższa trwała do 1985 r., kiedy to ustawodawca nadał art. 19
kpw nowe brzmienie, na podstawie którego czynności sprawdzające można już było prowadzić w sprawach
o wszystkie wykroczenia, jeżeli tylko zachodziła taka konieczność. Aktualnie obowiązujący kodeks postępowania
w sprawach o wykroczenia z 24 sierpnia 2001 r. przemianował czynności sprawdzające w czynności
wyjaśniające.
Podstawy prawne prowadzenia czynności wyjaśniających w sprawach o wykroczenia stanowią przepisy
art. 54–56a kpw, a także art. 5 § 4 i art. 97 § 1 kpw.
(Art. 5 § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
§ 4. Do chwili otrzymania wymaganego przez ustawę zezwolenia na ściganie lub żądania ścigania organ
prowadzący czynności wyjaśniające może dokonywać czynności niecierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia
śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy żądanie będzie złożone lub zezwolenie
będzie wydane.
Art. 54 § 1. W celu ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz zebrania
danych niezbędnych do sporządzenia wniosku o ukaranie, Policja przeprowadza czynności wyjaśniające.
Czynności te w miarę możności należy podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu
i zakończyć w ciągu miesiąca.
§ 2. Jeżeli czynności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie, zawiadamia
się o tym ujawnionych pokrzywdzonych oraz osobę, o której mowa w art. 56a, wskazując przyczynę
niewniesienia wniosku o ukaranie.
§ 3. Jeżeli okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, utrwalenie czynności wyjaśniających można
ograniczyć do sporządzenia notatki urzędowej, zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku
o ukaranie. Notatka powinna zawierać wskazanie rodzaju czynności, czasu i miejsca oraz osób uczestniczących,
a także krótki opis przebiegu czynności i podpis osoby, która sporządziła notatkę.
§ 4. Jeżeli okoliczności czynu budzą wątpliwości, dla realizacji celu określonego w § 1 można
przeprowadzić odpowiedni dowód. Utrwalenie takiej czynności następuje w formie protokołu ograniczonego
do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności.
§ 5. W stosunku do osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia stosuje się odpowiednio przepisy art.
74 § 3 i art. 308 § 1 kodeksu postępowania karnego.
§ 6. Należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia
przeciwko niej wniosku o ukaranie. Osoba taka ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień oraz zgłosić wnioski
dowodowe, o czym należy ją pouczyć. Przesłuchanie tej osoby zaczyna się od powiadomienia jej o treści
zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania; przepis § 4 zdanie drugie stosuje się.
§ 7. Od przesłuchania osoby, o której mowa w § 6, można odstąpić, jeżeli byłoby ono połączone ze
znacznymi trudnościami; osoba ta może nadesłać wyjaśnienia do właściwego organu w terminie 7 dni od
odstąpienia od przesłuchania, o czym należy ją pouczyć. Odstąpienie od przesłuchania oraz pouczenie
dokumentuje się notatką urzędową.
Art. 55 § 1. Czynności wyjaśniające przeprowadza się także w celu uzupełnienia lub sprawdzenia faktów
podanych we wniosku o ukaranie w wypadku wskazanym w art. 60 § 1 pkt 6.
§ 2. Czynności wskazane w § 1 należy przeprowadzić w terminie oraz w zakresie określonym poleceniem
sądu, chyba że w toku wykonywania tych czynności wyjdą na jaw okoliczności wymagające utrwalenia dowodu,
którego nie będzie można powtórzyć przed sądem, lub znalezienia i zatrzymania przedmiotu.
§ 3. W razie przesłuchiwania w ramach czynności, o których mowa w § 1, obwinionego wskazanego we
wniosku o ukaranie, przepisy art. 54 § 6 stosuje się odpowiednio.
Art. 56 § 1 Czynności wyjaśniające, o których mowa w art. 54, może także przeprowadzić prokurator lub
zlecić je Policji.
§ 2. Przepisy art. 54 i 55 stosuje się odpowiednio do organów wskazanych w art. 17 § 2 i 3, w granicach
ich właściwości, a także do innych organów, gdy ustawa tak stanowi.
§ 3. Instytucje, którym nadano uprawnienia oskarżyciela publicznego w drodze rozporządzenia określonego
w art. 17 § 4, mogą w sprawie, w której ujawniły wykroczenie, zwracać się do Policji o przeprowadzenie
czynności wyjaśniających w zakresie niezbędnym do ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia
z wnioskiem o ukaranie oraz do zebrania danych koniecznych do sporządzenia wniosku o ukaranie.
§ 4. Nadzór nad czynnościami wyjaśniającymi sprawuje organ nadrzędny nad organem prowadzącym te
czynności.
Art. 56a Jeżeli nie zachodzą okoliczności określone w art. 27, osobie, która złożyła zawiadomienie
o popełnieniu wykroczenia, przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego na niewniesienie wniosku
o ukaranie.
Art. 97 § 1. W postępowaniu mandatowym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, funkcjonariusz uprawniony
do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego może ją nałożyć jedynie, gdy:
1) schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia,
2) stwierdzi popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy, a nie zachodzi wątpliwość
co do sprawcy czynu,
3) stwierdzi popełnienie wykroczenia za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia
rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi
wątpliwość co do sprawcy czynu — w tym także, w razie potrzeby, po przeprowadzeniu w niezbędnym zakresie
czynności wyjaśniających, podjętych niezwłocznie po ujawnieniu wykroczenia. Nałożenie grzywny w drodze
mandatu karnego nie może nastąpić po upływie 14 dni od daty ujawnienia czynu w wypadku, o którym mowa
w pkt 1, 90 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 2, oraz 180 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 3.
Przytoczone przepisy zakreślają jedynie granice tych czynności, konieczne jest zatem uzupełnienie,
zwłaszcza przepisami regulującymi problematykę czynności procesowych, przeprowadzania dowodów czy też
stosowania środków przymusu procesowego.
Podstawy faktyczne prowadzenia czynności wyjaśniających
Podstawą faktyczną prowadzenia czynności wyjaśniających jest istnienie uzasadnionego przypuszczenia
popełnienia czynu zabronionego określonego w ustawie jako wykroczenie, a więc zachowania człowieka
o znamionach określonych w przepisach części szczególnej kodeksu wykroczeń oraz w ustawach
szczególnych.
Cele czynności wyjaśniających
Czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia to czynności prowadzone obligatoryjnie, mające
zróżnicowany charakter, które prowadzone są przed wszczęciem postępowania przez uprawnione do tego
organy.
Czynności wyjaśniające prowadzone są w celu:
— ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie (to znaczy, że celem jest wskazanie
podstawy faktycznej i prawnej postępowania, a więc: czy czyn został popełniony, czy wyczerpał znamiona
wykroczenia, kto jest jego sprawcą i czy ustalony sprawca może ponosić odpowiedzialność karną — czy nie
zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność. Chodzi w rezultacie o jednoznaczne stwierdzenie,
czy postępowanie jest dopuszczalne przez przepisy prawa oraz faktycznie zasadne i celowe),
— zebrania danych niezbędnych do sporządzenia takiego wniosku (danych o sprawcy, o czynie, o źródłach
i środkach dowodowych; dane te wskazuje art. 57 § 2–4 kpw),
— uzupełnienia lub sprawdzenia faktów podanych we wniosku o ukaranie złożonym przez pokrzywdzonego
(art. 54 § 1 i art. 55 kpw).
Rodzaje czynności wyjaśniających
Czynności wyjaśniające mogą występować w różnych postaciach:
1) Prowadzone w trybie zwyczajnym (w pełnym zakresie — lecz należy pamiętać, że zakres ten uzależniony
jest od celu, do którego dążymy) — art. 54 § 1 kpw.
2) Prowadzone w trybach szczególnych:
¾ Niecierpiące zwłoki — czynności te można prowadzić w sprawach o wykroczenia ścigane na żądanie
pokrzywdzonego (np. 123 kw, 124 kw), a także w sprawach o inne wykroczenia, gdy sprawca
korzysta z uchylanego immunitetu. Prowadzi się je w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także
wyjaśnienia, czy żądanie będzie złożone lub zezwolenie na ściganie będzie wydane (art. 5 § 4 kpw).
¾ W niezbędnym zakresie:
➣ na potrzeby postępowania mandatowego; należy je podjąć niezwłocznie po ujawnieniu
wykroczenia (art. 97 § 1 kpw),
➣ gdy zwrócą się o ich przeprowadzenie inni oskarżyciele publiczni, mający prawo do złożenia
wniosku o ukaranie, a nieposiadający uprawnień do ich prowadzenia, o których mowa w art.
17 § 4 kpw (art. 56 § 3 kpw).
¾ Realizując polecenie sądu, jako czynności uzupełniająco-sprawdzające prowadzone są one w terminie
oraz w zakresie określonym poleceniem sądu, chyba że w ich toku wyjdą na jaw okoliczności
wymagające utrwalenia dowodu — np. konieczność tymczasowego zajęcia przedmiotu celem
orzeczenia przepadku lub innej czynności, której nie będzie można powtórzyć przed sądem, lub
znalezienia i zatrzymania przedmiotu — art. 55 kpw.
¾ Realizując polecenie prokuratora, który, mogąc prowadzić czynności wyjaśniające we wszystkich
sprawach samodzielnie, ma jednocześnie prawo nadzorowania czynności zleconych Policji.
W świetle kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia Policja prowadzi czynności wyjaśniające:
¾ z własnej inicjatywy,
¾ na polecenie sądu,
¾ na polecenie prokuratora,
¾ w ramach pomocy prawnej, gdy zwrócą się o ich przeprowadzenie oskarżyciele publiczni, o których
mowa w art. 17 § 4 kpw.
Czas trwania czynności wyjaśniających
¾ Czynności wyjaśniające prowadzone na podstawie art. 54 § 1 kpw (prowadzone w trybie zwyczajnym)
w miarę możności należy podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu
i zakończyć w ciągu miesiąca (jest to termin instrukcyjny).
¾ Czynności wyjaśniające prowadzone na polecenie sądu — w terminie określonym przez sąd.
¾ Czynności niecierpiące zwłoki w trybie art. 5 § 4 kpw, w ramach czynności wyjaśniających, do chwili
otrzymania wymaganego przez ustawę zezwolenia na ściganie lub żądania ścigania.
¾ Czynności wyjaśniające w niezbędnym zakresie:
➣ prowadzone na potrzeby postępowania mandatowego — odpowiednio do 14 (art. 97 § 1 pkt 1
kpw), 90 (art. 97 § 1 pkt 2 kpw) albo 180 dni (art. 97 § 1 pkt 3 kpw). Jeżeli przed upływem tych
terminów nie zostanie nałożona grzywna w drodze mandatu karnego, dalsze czynności należy
prowadzić w trybie art. 54 kpw,
➣ prowadzone na prośbę oskarżycieli nieposiadających uprawnień do ich prowadzenia (art. 17
§ 4 kpw) powinny zakończyć się w ciągu jednego miesiąca.
Na rodzaj czynności wyjaśniających oraz sposób ich dokumentowania wpływają okoliczności czynu.
W przypadku, gdy okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, tzn. gdy fakt popełnienia wykroczenia
jest oczywisty, bezsporny (popełniono czyn o znamionach określonych w ustawie jako wykroczenie, sprawca
jest ustalony, a jego wina nie budzi wątpliwości), można poprzestać na zebraniu danych niezbędnych do
sporządzenia wniosku o ukaranie bez przeprowadzania dowodów, np. poprzez:
¾ legitymowanie uczestników zdarzenia,
¾ ustalenie źródeł dowodowych (osobowych, rzeczowych, innych samoistnych),
¾ rozpytanie osób (uczestników zdarzenia i jego świadków),
¾ przeprowadzenie kontroli osobistej, bagażu, środka transportu,
¾ zasięgnięcie informacji o karalności sprawcy,
¾ fotografowanie miejsca zdarzenia,
¾ sporządzenie szkicu itp.
i utrwaleniu tych czynności (niemających charakteru procesowego) w notatce urzędowej (art. 54 § 3 kpw).
W sytuacji gdy okoliczności czynu budzą wątpliwości (nieznany sprawca, sprawca nie przyznaje się do
czynu, sprzeczności w relacjach składanych przez sprawcę i świadków), można, a wręcz należy przeprowadzić
odpowiednią czynność dowodową (art. 54 § 4 kpw), np.:
¾ przesłuchać świadka,
¾ przesłuchać sprawcę wykroczenia,
¾ powołać biegłego,
¾ dokonać oględzin miejsca, osoby, rzeczy,
¾ przeszukać pomieszczenia, miejsca, osoby, ich odzież i podręczne przedmioty,
¾ przeprowadzić eksperyment,
¾ poddać sprawcę badaniu na zawartość alkoholu lub innego podobnie działającego środka
w organizmie.
Organy uprawnione do prowadzenia czynności wyjaśniających
¾ Policja (art. 54 § 1, art. 7 kpw).
¾ Prokurator (może przeprowadzić czynności wyjaśniające sam lub zlecić je Policji — art. 56 § 1 kpw).
¾ Organy wskazane w art. 17 § 2 i 3 kpw w granicach ich właściwości (art. 56 § 2 kpw).
¾ Inne organy, gdy ustawa tak stanowi (art. 56 § 2 kpw), np. Państwowa Straż Rybacka, Państwowa
Straż Łowiecka, Inspekcja Ochrony Środowiska, dyrektor parku narodowego, funkcjonariusze straży
parku upoważnieni przez dyrektora, Służba Leśna, Straż Ochrony Kolei.
Instytucje, o których mowa w art. 17 § 4 kpw, nie mają uprawnień do prowadzenia czynności wyjaśniających.
Mogą zwrócić się do Policji o przeprowadzenie tych czynności w zakresie niezbędnym do ustalenia, czy istnieją
podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz do zebrania danych koniecznych do sporządzenia
takiego wniosku (art. 56 § 3 kpw).
Dowody
Dowód to każdy przewidziany przez prawo procesowe środek służący do ustalenia faktów. Pojęcie „dowód”
ma różnorodne znaczenia. Mówiąc „dowód”, możemy mieć na myśli: źródło dowodowe, środek dowodowy
oraz czynność dowodową.
Biorąc pod uwagę kryterium źródła, możemy podzielić dowody na:
¾ osobowe (świadek, obwiniony, biegły),
¾ rzeczowe (przedmiot, ciało człowieka, miejsce),
¾ inne samoistne dowody (np. dokumenty, fotografi e, taśmy fi lmowe, magnetofonowe itp.). Samoistne
dowody mogą czasem stać się dowodami rzeczowymi i być poddawane oględzinom. Ma to miejsce
wtedy, gdy przedmiotem zainteresowania organów ścigania jest stwierdzenie ich autentyczności lub
fałszerstwa.
Podział czynności dowodowych:
¾ osobowe (przesłuchanie świadka, odczytanie opinii biegłego),
¾ rzeczowe (oględziny rzeczy, miejsca, osoby),
¾ inne (odsłuchanie nagrania, obejrzenie nagrania, odczytanie treści),
Podział środków dowodowych:
¾ osobowe (zeznania świadka, wyjaśnienia obwinionego, opinia biegłego),
¾ rzeczowe (cechy i właściwości),
¾ inne (treść nagrania lub dokumentu).
Zgodnie z art. 39 § 1 kpw dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu. Każdy wniosek
dowodowy powinien wskazywać okoliczności i środki dowodowe, jakimi mają być udowodnione.
Zgodnie z art. 170 § 1–4 kpk wniosek dowodowy oddala się postanowieniem w sytuacji, gdy:
¾ przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,
¾ okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już
udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
¾ dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,
¾ dowodu nie da się przeprowadzić,
¾ wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Sytuacja, w której dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza
udowodnić, składając swój wniosek dowodowy, nie daje podstaw do oddalenia tegoż wniosku dowodowego.
Oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przeszkody późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie
ujawniły się nowe okoliczności.
Dokumentowanie czynności wyjaśniających
Sposób dokumentowania czynności wyjaśniających uzależniony jest nie tylko od okoliczności czynu (bu-
dzące lub niebudzące wątpliwości), ale i od ich charakteru (dowodowy lub nie).
Wyróżniamy dokumentację:
¾ podstawową: protokół, notatka urzędowa, opinia biegłego (art. 54 § 3, 4, 6 i 7 kpw, art. 200 kpk w zw.
z art. 42 § 1 kpw),
¾ uzupełniającą stanowiącą załącznik do protokołu, np. dokumentacja fotografi czna, szkic, taśma
magnetofonowa, fi lmowa, stenogram (art. 37 § 3 kpw, art. 145 § 1 kpk)
Protokół spisuje się z każdej czynności mającej istotne znaczenie dla sprawy (art. 37 § 1). Czynności,
z których nie sporządza się protokołu, a także inne zdarzenia, które mają znaczenie dla postępowania, utrwala
się w aktach w formie notatki urzędowej podpisanej przez osobę, która dokonała tych czynności (§ 2).
Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego
obraz lub dźwięk, o czym należy uprzedzić osoby uczestniczące w czynności (§ 3). Zapis taki i jego przekład,
jeżeli został sporządzony, są załącznikami do protokołu.
W ramach czynności wyjaśniających spisania protokołu wymagają:
¾ przyjęcie ustnego zawiadomienia o wykroczeniu, wniosku o ściganie i jego cofnięcie,
¾ przesłuchanie obwinionego, świadka, biegłego,
¾ dokonanie oględzin,
¾ przeprowadzenie eksperymentu, konfrontacji oraz okazania,
¾ przeszukanie osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymanie rzeczy i danych
informatycznych.
Jeżeli okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, utrwalenie czynności wyjaśniających można ograniczyć
do sporządzenia notatki urzędowej zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku o ukaranie
(art. 54 § 3 kpw).
Notatka taka podlega odczytaniu na rozprawie, z tym, że na żądanie strony sąd przeprowadza na rozprawie
bezpośrednio czynność, której notatka dotyczy, chyba że stwierdza ona okoliczność, której obwiniony nie
zaprzecza (art. 76 § 2 kpw).
Notatka powinna zawierać:
¾ wskazanie rodzaju czynności,
¾ wskazanie czasu i miejsca,
¾ wskazanie osób uczestniczących,
¾ krótki opis przebiegu czynności oraz
¾ podpis osoby, która sporządziła notatkę.
Jeżeli okoliczności czynu budzą wątpliwości, można przeprowadzić odpowiedni dowód (art. 54 § 4 kpw).
Utrwalenie takiej czynności następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych
oświadczeń osób biorących udział w czynności.
Ostatnią edycję dokonał moderator: