Jednym z zadań organów ścigania jest ustalanie lub potwierdzanie tożsamości osób, które
dokonały przestępstwa. W tym celu wykorzystuje się metody badawcze oparte m.in. na
opisie cech zewnętrznych człowieka, które mogą pozwolić na odtworzenie wyglądu sprawcy
przedmiotowego zdarzenia.
Działem techniki kryminalistycznej zajmującym się pomiarem i opisywaniem cech
zewnętrznych (wyglądu) człowieka jest antropometria kryminalistyczna. Twórcą antropometrii kryminalistycznej jest Alfons Bertillon (1853–1914), który jako pierwszy wykorzystał
metody pomiarowe i opisowe, by opracować zasady tzw. portretu mówionego (portrait
parle), w Polsce określanego mianem portretu pamięciowego1
. W 1882 r. A. Bertillon
opracował i zastosował we Francji antropometryczną kartotekę rejestracyjną opartą na
pomiarach ludzkiego ciała. Stworzony swoisty system rozpoznawczy oparto na założeniach,
że po 20. roku życia wymiary kośćca ludzkiego nie ulegają zmianie. Prawdopodobieństwo
znalezienia dwóch osób o tych samych wymiarach ciała jest więc niemożliwe, a precyzyjne
mierzenie ludzi nie nastręcza trudności. A. Bertillon mierzył:
— wzrost w pozycji stojącej i siedzącej,
— długość i szerokość głowy,
— twarz w najszerszym miejscu,
— długość prawego ucha,
— rozpiętość ramion,
— długość lewego przedramienia,
— długość średniego i małego palca lewej ręki oraz lewej stopy.
Prace A. Bertillona przyczyniły się do rozwoju dalszych badań na polu antropometrii
kryminalistycznej, czyniąc ją obecnie integralnym działem kryminalistyki, niezbędnym do
funkcjonowania nowoczesnej służby rejestracyjno-rozpoznawczej. Osiągnięcia współ-
czesnej antropometrii kryminalistycznej są wykorzystywane do ustalania tożsamości N.N.
zwłok w znacznym stopniu rozkładu, do opisu cech zewnętrznych człowieka oraz badań
identyfikacyjnych osób na podstawie zdjęć fotograficznych oraz zapisów z monitoringu
wizyjnego2
.
Analiza ujawnionych i zabezpieczonych — podczas oględzin miejsca zdarzenia — śladów
kryminalistycznych oraz określenie czasu, motywu i sposobu działania sprawcy dostarczają
organom ścigania istotnych informacji pozwalających ustalić niektóre cechy wyglądu
sprawcy oraz wnioskować o jego osobowości. Bardzo ważnym zadaniem jest również
ustalenie osób pokrzywdzonych lub ewentualnych świadków zdarzenia, których zeznania
mogłyby przyczynić się do odtworzenia wyglądu twarzy sprawcy przestępstwa.
Z odtwarzaniem wyglądu osoby wiążą się pojęcia: rysopis oraz portret pamięciowy.
Rysopis to słowny opis wyglądu człowieka zawierający charakterystykę cech i proporcje
budowy anatomicznej ciała, tj. typ sylwetki, kształt głowy, twarzy i jej elementów oraz takie
cechy, jak sposób poruszania się, działania, artykulacji. Innymi słowy, we wspomnianym
opisie uwzględnia się:
— cechy statyczne (płeć, wiek, wzrost, sylwetka, elementy twarzy i głowy),
— cechy dynamiczne (sposób poruszania się, artykulacja, gestykulacja, mimika itp.),
— cechy szczególne (tatuaże, blizny, znamiona).
Rysopis to forma opisowa portretu pamięciowego zawierająca informacje dotyczące
najważniejszych elementów budowy całej sylwetki, ubioru oraz grupy podstawowych cech
dynamicznych człowieka. Portret pamięciowy natomiast to zachowany w pamięci świadka
zdarzenia lub osoby pokrzywdzonej wizerunek widzianej osoby3
.
Sporządzony — na podstawie zeznań świadka lub osoby pokrzywdzonej — portret
pamięciowy może przybrać postać:
— portretu obrazowego w formie rysunku odręcznego (ryc. 9.3.),
— składanej formy graficznej, fotograficznej lub obrazu komputerowego (ryc. 9.4.)4
.
Obraz komputerowy jest uzyskiwany za pomocą Systemu POL-SIT Windows 955
(Polski
System Identyfikacji Twarzy), opracowanego w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP. POL-SIT jest uniwersalnym systemem identyfikacji twarzy człowieka, pozwalającym na komputerowe wykonywanie portretów mężczyzn i kobiet na podstawie opisu
słownego, w pozycji en face i z profilu, z uwzględnieniem wieku — z elementów wybranych
zdjęć i odpowiednio sklasyfikowanych, zgodnie z zasadami antroposkopii kryminalistycznej
(obrysy twarzy, włosy, brwi, oczy, nos, usta, uszy) oraz elementów uzupełniających (broda,
wąsy, bokobrody, okulary, nakrycie głowy). POL-SIT służy także do rekonstrukcji wyglądu
przyżyciowego twarzy, na podstawie obrazu czaszki wprowadzonego do pamięci komputera
(POL-SIT REKONSTRUKCJA)6
.
Coraz częściej stosowaną formą portretu pamięciowego jest jego tzw. forma prozopologiczna (ryc. 9.1. i 9.2.)7
, która opiera się na kilku najbardziej charakterystycznych
cechach twarzy człowieka8
. Portret skrócony, bo takim terminem określa się wspomnianą
formę, można porównać do sposobu rysowania karykaturzysty, który za pomocą kilku
kresek szkicuje wygląd twarzy osoby, odzwierciedlając niepowtarzalny zespół cech indywidualnych danego człowieka.
Odtwarzanie wyglądu osób opiera się na realizacji ustawowych uprawnień policji,
wynikających z treści art. 20 pkt 2a9
. W myśl tych przepisów policja może pobierać, przetwarzać i wykorzystywać w celach wykrywczych oraz identyfikacyjnych informacje, w tym
dane osobowe, o osobach podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia
publicznego, nieletnich dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako
przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, osobach o nieustalonej tożsamości lub
usiłujących ukryć swą tożsamość, a także o osobach poszukiwanych, także bez ich wiedzy
i zgody, a w szczególności może pobierać, przetwarzać i wykorzystywać zdjęcia i opisy
wizerunku.
Na wykonanie portretu pamięciowego wpływa wiele czynników, które można podzielić na:
— czynniki osobowe — zależne od osobowości człowieka, jego cech psychicznych oraz
poziomu inteligencji (zdolności postrzegania, obserwacji, zapamiętywania, odtwarzania oraz przekazywania widzialnych zjawisk);
— czynniki nieosobowe — niezależne od osobowości człowieka, takie jak miejsce, czas
i warunki obserwacji, upływ czasu od chwili spostrzegania do momentu składania
zeznań, techniczne możliwości wykonania portretu.
Uzyskanie w miarę dokładnego opisu twarzy jest niezwykle trudne, co wynika z tego,
że świadkowie najczęściej zapamiętują i określają ogólne cechy wyglądu sprawcy, takie
jak płeć, wzrost, sylwetka, budowa ciała, przypuszczalny wiek, ubiór. Znacznie słabiej są
zapamiętywane: kształt twarzy, cera, włosy, najsłabiej zaś elementy twarzy, czyli oczy, nos,
uszy, czoło itp.10 Z punktu widzenia procesu wykrywczego informacje te są niewystarczające
do wytypowania z grupy osób o podobnych cechach osoby właściwej. W takiej sytuacji
ogromną rolę odgrywają kwalifikacje osoby wykonującej portret pamięciowy. W wypadku,
gdy świadek lub osoba pokrzywdzona przedstawia niepełny obraz twarzy sprawcy, umiejętności, którymi dysponuje rysownik, są szczególnie przydatne przy uzupełnianiu brakujących
cech wyglądu osoby, w tym także w grupowym określaniu cech pigmentacyjnych włosów,
twarzy i oczu11. W wielu wypadkach przynosi to oczekiwany skutek, tj. odświeża pamięć
i pomaga w uwypukleniu elementów słabo zapamiętanych lub niedostatecznie utrwalonych12. W odtworzeniu wyglądu sprawcy istotne znaczenie ma też sposób jego zachowania
się na miejscu zdarzenia, powodujący skoncentrowanie lub przynajmniej zwrócenie uwagi
świadka na siebie. Czynnikiem sprzyjającym dokładniejszemu opisowi jest doszukiwanie
się przez świadka podobieństwa sprawcy do znanej osoby, które pozwala na odtworzenie
prawdopodobnego wyglądu sprawcy, z uwzględnieniem uwag świadka co do ewentualnych
odmienności13 (ale może to być również źródłem tzw. efektu przeniesienia).
Portret pamięciowy sporządza się, przestrzegając reguł wywodzących się z praktyki
kryminalistycznej. Dobry portret powinien być:
— krótki — opis zawiera do 15 cech istotnych i rzadkich oraz cech szczególnych. Nie
powinien zawierać opisu cech tzw. średnich, np. „uszy średnie”. Zbyt obszerny opis
bowiem nie jest komunikatywny, trudno go zapamiętać;
— logicznie ułożony — od ogółu do szczegółu, w pierwszej kolejności podaje się cechy
ogólne (płeć, wzrost, wiek, typ sylwetki, cera), w drugiej — charakterystykę głowy,
włosów i elementów twarzy (czoła, nosa, ust, bródki, szyi, uszu itd.), a w trzeciej
— cechy szczególne (znamiona, blizny, tatuaże, brodawki);
— „prawdziwy” — należy wcześniej ustalić, czy świadek widział twarz sprawcy i w jakich okolicznościach (warunki i pora obserwacji, odległość, oświetlenie, pozycja
sprawcy), jaki był stan emocjonalny świadka w chwili obserwacji (paraliżujący strach,
zmęczenie itp.);
— obrazowy — oddziałujący na wyobraźnię i ułatwiający zapamiętanie sporządzanego
opisu;
— wykonany w możliwie najkrótszym czasie po zdarzeniu — w praktyce policyjnej portret
jest sporządzany w terminie 2–3 dni.
Portret pamięciowy powinien być dobrze wykonany także pod względem technicznym.
Gotowy portret pamięciowy, czyli odtworzony portret twarzy widzianej osoby może
odbiegać, mniej lub bardziej, od rzeczywistego wyglądu tej osoby. Celem tworzenia portretu
pamięciowego nie jest bowiem portretowa wierność wyglądowi danej osoby, lecz osiągnięcie
maksymalnego podobieństwa typologicznego14. Portret obrazowy nie oddaje wiernego
obrazu twarzy, lecz jedynie podobieństwo15. Źródłem danych do sporządzenia portretu
jest wyłącznie świadek. To on jest źródłem dowodowym i dostarcza środka dowodowego
w formie zapamiętanego obrazu nadającego się do transpozycji graficznej. Dlatego nadmierna ingerencja w zakres relacji tego świadka stanowi niedopuszczalne oddziaływanie
sugestywne16. Ważną rolę odgrywa rozmowa ze świadkiem.
By osiągnąć zamierzony cel, jakim jest odtworzenie wyglądu widzianej osoby, należy:
— ustalić, czy świadek w dostateczny sposób zapamiętał wygląd osoby, w szczególności
jej twarz,
— podczas rozmowy ze świadkiem zapewnić mu odpowiednią atmosferę, okazać życzliwość, uprzejmość, wyrozumiałość, wyjaśnić technikę wykonania portretu i jego przeznaczenie. Jeśli to jest konieczne, można zapewnić świadkowi pomoc psychologa
— udzielić świadkowi wszelkiej pomocy, np. okazać zdjęcia sygnalityczne przestępców
(zdjęcia z kartoteki informacyjno-rozpoznawczej). Jednakże czynność ta powinna
mieć miejsce w trakcie wykonywania lub po wykonaniu portretu pamięciowego.
W przeciwnym razie przedwczesne okazanie tych zdjęć, jeszcze przed wykonaniem
portretu, mogłoby wpłynąć sugestywnie na zeznania świadka.
Nie należy egzekwować od świadka danych za wszelką cenę, gdy obserwacja była
przelotna.
Opracowanie wstępnego rysopisu sprawcy rozpoczyna spontaniczna wypowiedź
świadka, która dostarcza podstawowych informacji o sprawcy (wiek, wzrost, ogólna
budowa ciała, sposób uczesania, kolor włosów itp.). Kolejnymi etapami są odpowiedzi
na zadane przez rysownika pytania, w celu poszerzenia i uzupełnienia danych rysopisowych, konfrontacja opisu cech np. z ich odpowiednikami graficznymi18, a w konsekwencji
opracowanie szczegółowego rysopisu osoby i sporządzenie portretu obrazowego19. Portret pamięciowy najczęściej jest sporządzany w wypadku takich zdarzeń, jak: zabójstwo,
rozbój, uszkodzenie ciała, zgwałcenie, oszustwo oraz doprowadzenie do poddania się
innej czynności seksualnej20.
Uzyskany portret pamięciowy jest wykorzystywany w pracy policji do typowania
sprawców przestępstw, w pościgu, obserwacji osób podejrzanych, eliminacji osób z kręgu
podejrzanych, do komunikatów poszukiwawczych i listów gończych oraz do rejestracji
w kartotekach.
Organ procesowy w razie potrzeby korzysta z informacji sporządzanych przez biegłych,
których opinia znacznie wzbogaca wiedzę tego organu o faktach badanych w toku postępowania. I tak: ekspertyza portretu pamięciowego obejmuje ogół przeprowadzonych
czynności badawczych — w wyniku których zostaje sporządzony portret obrazowy osoby
— zakończonych wydaniem opinii (sformułowaniem wniosków). Warto zaznaczyć, że
sporządzenie portretu obrazowego o dużym stopniu podobieństwa do rzeczywistego
wyglądu twarzy zależy zarówno od osoby opisującej, jak i tej, która konstruuje obraz
twarzy21. W kryminalistyce odtwarzanie wyglądu osoby zarządza się, wydając postanowienie
o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego z określonym zakresem ekspertyzy (pytania do
biegłego22) lub pismo przewodnie (w wypadku czynności niecierpiących zwłoki), zamieszczając takie same pytania, jak w postanowieniu.
dokonały przestępstwa. W tym celu wykorzystuje się metody badawcze oparte m.in. na
opisie cech zewnętrznych człowieka, które mogą pozwolić na odtworzenie wyglądu sprawcy
przedmiotowego zdarzenia.
Działem techniki kryminalistycznej zajmującym się pomiarem i opisywaniem cech
zewnętrznych (wyglądu) człowieka jest antropometria kryminalistyczna. Twórcą antropometrii kryminalistycznej jest Alfons Bertillon (1853–1914), który jako pierwszy wykorzystał
metody pomiarowe i opisowe, by opracować zasady tzw. portretu mówionego (portrait
parle), w Polsce określanego mianem portretu pamięciowego1
. W 1882 r. A. Bertillon
opracował i zastosował we Francji antropometryczną kartotekę rejestracyjną opartą na
pomiarach ludzkiego ciała. Stworzony swoisty system rozpoznawczy oparto na założeniach,
że po 20. roku życia wymiary kośćca ludzkiego nie ulegają zmianie. Prawdopodobieństwo
znalezienia dwóch osób o tych samych wymiarach ciała jest więc niemożliwe, a precyzyjne
mierzenie ludzi nie nastręcza trudności. A. Bertillon mierzył:
— wzrost w pozycji stojącej i siedzącej,
— długość i szerokość głowy,
— twarz w najszerszym miejscu,
— długość prawego ucha,
— rozpiętość ramion,
— długość lewego przedramienia,
— długość średniego i małego palca lewej ręki oraz lewej stopy.
Prace A. Bertillona przyczyniły się do rozwoju dalszych badań na polu antropometrii
kryminalistycznej, czyniąc ją obecnie integralnym działem kryminalistyki, niezbędnym do
funkcjonowania nowoczesnej służby rejestracyjno-rozpoznawczej. Osiągnięcia współ-
czesnej antropometrii kryminalistycznej są wykorzystywane do ustalania tożsamości N.N.
zwłok w znacznym stopniu rozkładu, do opisu cech zewnętrznych człowieka oraz badań
identyfikacyjnych osób na podstawie zdjęć fotograficznych oraz zapisów z monitoringu
wizyjnego2
.
Analiza ujawnionych i zabezpieczonych — podczas oględzin miejsca zdarzenia — śladów
kryminalistycznych oraz określenie czasu, motywu i sposobu działania sprawcy dostarczają
organom ścigania istotnych informacji pozwalających ustalić niektóre cechy wyglądu
sprawcy oraz wnioskować o jego osobowości. Bardzo ważnym zadaniem jest również
ustalenie osób pokrzywdzonych lub ewentualnych świadków zdarzenia, których zeznania
mogłyby przyczynić się do odtworzenia wyglądu twarzy sprawcy przestępstwa.
Z odtwarzaniem wyglądu osoby wiążą się pojęcia: rysopis oraz portret pamięciowy.
Rysopis to słowny opis wyglądu człowieka zawierający charakterystykę cech i proporcje
budowy anatomicznej ciała, tj. typ sylwetki, kształt głowy, twarzy i jej elementów oraz takie
cechy, jak sposób poruszania się, działania, artykulacji. Innymi słowy, we wspomnianym
opisie uwzględnia się:
— cechy statyczne (płeć, wiek, wzrost, sylwetka, elementy twarzy i głowy),
— cechy dynamiczne (sposób poruszania się, artykulacja, gestykulacja, mimika itp.),
— cechy szczególne (tatuaże, blizny, znamiona).
Rysopis to forma opisowa portretu pamięciowego zawierająca informacje dotyczące
najważniejszych elementów budowy całej sylwetki, ubioru oraz grupy podstawowych cech
dynamicznych człowieka. Portret pamięciowy natomiast to zachowany w pamięci świadka
zdarzenia lub osoby pokrzywdzonej wizerunek widzianej osoby3
.
Sporządzony — na podstawie zeznań świadka lub osoby pokrzywdzonej — portret
pamięciowy może przybrać postać:
— portretu obrazowego w formie rysunku odręcznego (ryc. 9.3.),
— składanej formy graficznej, fotograficznej lub obrazu komputerowego (ryc. 9.4.)4
.
Obraz komputerowy jest uzyskiwany za pomocą Systemu POL-SIT Windows 955
(Polski
System Identyfikacji Twarzy), opracowanego w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP. POL-SIT jest uniwersalnym systemem identyfikacji twarzy człowieka, pozwalającym na komputerowe wykonywanie portretów mężczyzn i kobiet na podstawie opisu
słownego, w pozycji en face i z profilu, z uwzględnieniem wieku — z elementów wybranych
zdjęć i odpowiednio sklasyfikowanych, zgodnie z zasadami antroposkopii kryminalistycznej
(obrysy twarzy, włosy, brwi, oczy, nos, usta, uszy) oraz elementów uzupełniających (broda,
wąsy, bokobrody, okulary, nakrycie głowy). POL-SIT służy także do rekonstrukcji wyglądu
przyżyciowego twarzy, na podstawie obrazu czaszki wprowadzonego do pamięci komputera
(POL-SIT REKONSTRUKCJA)6
.
Coraz częściej stosowaną formą portretu pamięciowego jest jego tzw. forma prozopologiczna (ryc. 9.1. i 9.2.)7
, która opiera się na kilku najbardziej charakterystycznych
cechach twarzy człowieka8
. Portret skrócony, bo takim terminem określa się wspomnianą
formę, można porównać do sposobu rysowania karykaturzysty, który za pomocą kilku
kresek szkicuje wygląd twarzy osoby, odzwierciedlając niepowtarzalny zespół cech indywidualnych danego człowieka.
Odtwarzanie wyglądu osób opiera się na realizacji ustawowych uprawnień policji,
wynikających z treści art. 20 pkt 2a9
. W myśl tych przepisów policja może pobierać, przetwarzać i wykorzystywać w celach wykrywczych oraz identyfikacyjnych informacje, w tym
dane osobowe, o osobach podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia
publicznego, nieletnich dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako
przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, osobach o nieustalonej tożsamości lub
usiłujących ukryć swą tożsamość, a także o osobach poszukiwanych, także bez ich wiedzy
i zgody, a w szczególności może pobierać, przetwarzać i wykorzystywać zdjęcia i opisy
wizerunku.
Na wykonanie portretu pamięciowego wpływa wiele czynników, które można podzielić na:
— czynniki osobowe — zależne od osobowości człowieka, jego cech psychicznych oraz
poziomu inteligencji (zdolności postrzegania, obserwacji, zapamiętywania, odtwarzania oraz przekazywania widzialnych zjawisk);
— czynniki nieosobowe — niezależne od osobowości człowieka, takie jak miejsce, czas
i warunki obserwacji, upływ czasu od chwili spostrzegania do momentu składania
zeznań, techniczne możliwości wykonania portretu.
Uzyskanie w miarę dokładnego opisu twarzy jest niezwykle trudne, co wynika z tego,
że świadkowie najczęściej zapamiętują i określają ogólne cechy wyglądu sprawcy, takie
jak płeć, wzrost, sylwetka, budowa ciała, przypuszczalny wiek, ubiór. Znacznie słabiej są
zapamiętywane: kształt twarzy, cera, włosy, najsłabiej zaś elementy twarzy, czyli oczy, nos,
uszy, czoło itp.10 Z punktu widzenia procesu wykrywczego informacje te są niewystarczające
do wytypowania z grupy osób o podobnych cechach osoby właściwej. W takiej sytuacji
ogromną rolę odgrywają kwalifikacje osoby wykonującej portret pamięciowy. W wypadku,
gdy świadek lub osoba pokrzywdzona przedstawia niepełny obraz twarzy sprawcy, umiejętności, którymi dysponuje rysownik, są szczególnie przydatne przy uzupełnianiu brakujących
cech wyglądu osoby, w tym także w grupowym określaniu cech pigmentacyjnych włosów,
twarzy i oczu11. W wielu wypadkach przynosi to oczekiwany skutek, tj. odświeża pamięć
i pomaga w uwypukleniu elementów słabo zapamiętanych lub niedostatecznie utrwalonych12. W odtworzeniu wyglądu sprawcy istotne znaczenie ma też sposób jego zachowania
się na miejscu zdarzenia, powodujący skoncentrowanie lub przynajmniej zwrócenie uwagi
świadka na siebie. Czynnikiem sprzyjającym dokładniejszemu opisowi jest doszukiwanie
się przez świadka podobieństwa sprawcy do znanej osoby, które pozwala na odtworzenie
prawdopodobnego wyglądu sprawcy, z uwzględnieniem uwag świadka co do ewentualnych
odmienności13 (ale może to być również źródłem tzw. efektu przeniesienia).
Portret pamięciowy sporządza się, przestrzegając reguł wywodzących się z praktyki
kryminalistycznej. Dobry portret powinien być:
— krótki — opis zawiera do 15 cech istotnych i rzadkich oraz cech szczególnych. Nie
powinien zawierać opisu cech tzw. średnich, np. „uszy średnie”. Zbyt obszerny opis
bowiem nie jest komunikatywny, trudno go zapamiętać;
— logicznie ułożony — od ogółu do szczegółu, w pierwszej kolejności podaje się cechy
ogólne (płeć, wzrost, wiek, typ sylwetki, cera), w drugiej — charakterystykę głowy,
włosów i elementów twarzy (czoła, nosa, ust, bródki, szyi, uszu itd.), a w trzeciej
— cechy szczególne (znamiona, blizny, tatuaże, brodawki);
— „prawdziwy” — należy wcześniej ustalić, czy świadek widział twarz sprawcy i w jakich okolicznościach (warunki i pora obserwacji, odległość, oświetlenie, pozycja
sprawcy), jaki był stan emocjonalny świadka w chwili obserwacji (paraliżujący strach,
zmęczenie itp.);
— obrazowy — oddziałujący na wyobraźnię i ułatwiający zapamiętanie sporządzanego
opisu;
— wykonany w możliwie najkrótszym czasie po zdarzeniu — w praktyce policyjnej portret
jest sporządzany w terminie 2–3 dni.
Portret pamięciowy powinien być dobrze wykonany także pod względem technicznym.
Gotowy portret pamięciowy, czyli odtworzony portret twarzy widzianej osoby może
odbiegać, mniej lub bardziej, od rzeczywistego wyglądu tej osoby. Celem tworzenia portretu
pamięciowego nie jest bowiem portretowa wierność wyglądowi danej osoby, lecz osiągnięcie
maksymalnego podobieństwa typologicznego14. Portret obrazowy nie oddaje wiernego
obrazu twarzy, lecz jedynie podobieństwo15. Źródłem danych do sporządzenia portretu
jest wyłącznie świadek. To on jest źródłem dowodowym i dostarcza środka dowodowego
w formie zapamiętanego obrazu nadającego się do transpozycji graficznej. Dlatego nadmierna ingerencja w zakres relacji tego świadka stanowi niedopuszczalne oddziaływanie
sugestywne16. Ważną rolę odgrywa rozmowa ze świadkiem.
By osiągnąć zamierzony cel, jakim jest odtworzenie wyglądu widzianej osoby, należy:
— ustalić, czy świadek w dostateczny sposób zapamiętał wygląd osoby, w szczególności
jej twarz,
— podczas rozmowy ze świadkiem zapewnić mu odpowiednią atmosferę, okazać życzliwość, uprzejmość, wyrozumiałość, wyjaśnić technikę wykonania portretu i jego przeznaczenie. Jeśli to jest konieczne, można zapewnić świadkowi pomoc psychologa
— udzielić świadkowi wszelkiej pomocy, np. okazać zdjęcia sygnalityczne przestępców
(zdjęcia z kartoteki informacyjno-rozpoznawczej). Jednakże czynność ta powinna
mieć miejsce w trakcie wykonywania lub po wykonaniu portretu pamięciowego.
W przeciwnym razie przedwczesne okazanie tych zdjęć, jeszcze przed wykonaniem
portretu, mogłoby wpłynąć sugestywnie na zeznania świadka.
Nie należy egzekwować od świadka danych za wszelką cenę, gdy obserwacja była
przelotna.
Opracowanie wstępnego rysopisu sprawcy rozpoczyna spontaniczna wypowiedź
świadka, która dostarcza podstawowych informacji o sprawcy (wiek, wzrost, ogólna
budowa ciała, sposób uczesania, kolor włosów itp.). Kolejnymi etapami są odpowiedzi
na zadane przez rysownika pytania, w celu poszerzenia i uzupełnienia danych rysopisowych, konfrontacja opisu cech np. z ich odpowiednikami graficznymi18, a w konsekwencji
opracowanie szczegółowego rysopisu osoby i sporządzenie portretu obrazowego19. Portret pamięciowy najczęściej jest sporządzany w wypadku takich zdarzeń, jak: zabójstwo,
rozbój, uszkodzenie ciała, zgwałcenie, oszustwo oraz doprowadzenie do poddania się
innej czynności seksualnej20.
Uzyskany portret pamięciowy jest wykorzystywany w pracy policji do typowania
sprawców przestępstw, w pościgu, obserwacji osób podejrzanych, eliminacji osób z kręgu
podejrzanych, do komunikatów poszukiwawczych i listów gończych oraz do rejestracji
w kartotekach.
Organ procesowy w razie potrzeby korzysta z informacji sporządzanych przez biegłych,
których opinia znacznie wzbogaca wiedzę tego organu o faktach badanych w toku postępowania. I tak: ekspertyza portretu pamięciowego obejmuje ogół przeprowadzonych
czynności badawczych — w wyniku których zostaje sporządzony portret obrazowy osoby
— zakończonych wydaniem opinii (sformułowaniem wniosków). Warto zaznaczyć, że
sporządzenie portretu obrazowego o dużym stopniu podobieństwa do rzeczywistego
wyglądu twarzy zależy zarówno od osoby opisującej, jak i tej, która konstruuje obraz
twarzy21. W kryminalistyce odtwarzanie wyglądu osoby zarządza się, wydając postanowienie
o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego z określonym zakresem ekspertyzy (pytania do
biegłego22) lub pismo przewodnie (w wypadku czynności niecierpiących zwłoki), zamieszczając takie same pytania, jak w postanowieniu.