Określenie „oględziny” występuje w kilku artykułach kodeksu postępowania karnego
i oznacza dokonanie czynności dowodowej, procesowej. Techniczną i taktyczną stronę
oględzin opracowuje kryminalistyka. Z tych powodów oględziny określane są jako czynność
procesowo-kryminalistyczna.
Podstawą prawną oględzin jest art. 207 § 1 k.p.k. Treść tego przepisu: „w razie potrzeby
przeprowadza się oględziny miejsca, osoby lub rzeczy”, składa się z dwu części. Pierwsza
część — w razie potrzeby (...) — stanowi o fakultatywności dokonywania oględzin z punktu
widzenia organu procesowego. Przeprowadzenie oględzin jest uwarunkowane decyzją or-
ganu procesowego, który może uznać potrzebę dokonania oględzin lub od nich odstąpić.
Decyzja o odstąpieniu od dokonania oględzin na podstawie art. 207 § 1 k.p.k. jest swo-
bodna, lecz nie dowolna, mimo że jest to czynność fakultatywna. Rezygnacja z oględzin
jest dozwolona w uzasadnionych wypadkach. Przed podjęciem decyzji o przeprowadzeniu
oględzin lub odstąpieniu od nich należy ustalić:
1. Czy na miejscu zdarzenia powstały jakieś ślady?
2. Czy zdarzenie spowodowało powstanie śladów na osobach?
3. Czy oględziny pomogą w wyjaśnieniu okoliczności istotnych dla wykrycia sprawcy
przestępstwa?
Niezależnie od rodzaju okoliczności zdarzenia i odpowiedzi na dwa pierwsze z przed-
stawionych pytań, oględziny mogą być dokonane zawsze wtedy, gdy zachodzi uzasadnione
podejrzenie, że zdarzenie jest przestępstwem. Ponieważ jednak, zgodnie z art. 207 § 1 k.p.k.,
oględziny są czynnością fakultatywną, równocześnie zawsze istnieje możliwość odstąpienia
od ich dokonania, choćby ze względów ekonomicznych.
Druga część art. 207 § 1 k.p.k. określa obiekty, które mogą być przedmiotem oględzin.
Ze sformułowania przepisu wynika, że przedmiotem oględzin może być miejsce, osoba
lub rzecz. Jest to najogólniejsze ujęcie przedmiotu oględzin, wyznaczające równocześnie
podział oględzin ze względu właśnie na ich przedmiot lub inaczej obiekt oględzin.
Równie istotnym przepisem, stanowiącym o możliwości przeprowadzania oględzin
jest art. 209 § 1 k.p.k. Użyto w nim sformułowania: „należy zawsze zarządzić oględziny
zwłok”. Słowa: „należy zawsze zarządzić” nakładają na organ procesowy obligatoryjność
wykonania czynności, jednak z dalej zapisanym zastrzeżeniem: jeżeli zachodzi podejrzenie prze-
stępnego spowodowania śmierci. W ten sposób art. 209 § 1 k.p.k. wprowadza czwarty, ogólny
przedmiot oględzin — zwłoki — oraz w szczególnych sytuacjach określonych zastrzeżeniem
— obligatoryjność tej czynności.
Inne przepisy k.p.k., w których występuje określenie „oględziny” i które są podstawą
oględzin niektórych rodzajowo wybranych obiektów, to:
— art. 74 § 2 k.p.k. — oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania oskarżonego (po-
dejrzanego),
— art. 74 § 3 k.p.k. — oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania osoby podejrzanej,
— art. 192 § 1 k.p.k. — oględziny pokrzywdzonego,
— art. 192 § 4 k.p.k. — oględziny ciała świadka,
— art. 228 § 1 k.p.k. — oględziny przedmiotów wydanych lub znalezionych w czasie
przeszukania.
Ogólnym przedmiotem oględzin może być miejsce, osoba, rzecz lub zwłoki. Każdy
obiekt, który jest poddawany oględzinom, da się zaliczyć do jednej z tych kategorii. Z punktu
widzenia prawa każdy obiekt oględzin musi być zindywidualizowany przez podanie jego
szczegółowych danych. Jeśli ogólnym przedmiotem oględzin jest miejsce, to zindywidu-
alizowanie tego przedmiotu oględzin polega na podaniu danych obiektu oględzin: typu
zdarzenia i jego lokalizacji (np. miejsce kradzieży z włamaniem do sklepu spożywczego
w Szczytnie przy ul. Tetmajera 4).
Oględzin można dokonywać w różnych miejscach, ale oględziny miejsca zdarzenia są
zawsze dokonywane na miejscu zdarzenia. W wypadku osoby lub rzeczy, a nawet zwłok,
miejscem oględzin może być każde inne miejsce, chociaż nie może być ono całkiem do-
wolne. Inne miejsce oględzin (na przykład rzeczy) musi spełniać warunki, których nie było
na miejscu zdarzenia, takie jak:
— odpowiednie oświetlenie,
— odpowiednia ilość ciepła,
— możliwość zastosowania specjalistycznego sprzętu oględzinowego,
— nieograniczoność czasu,
— pomoc osoby mającej wiadomości specjalne,
— możliwość jednoczesnego dokumentowania na nośnikach informatycznych,
— możliwość zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy.
Miejsce
Według obowiązującego prawa karnego materialnego czyn zabroniony uważa się za
popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego
był zobowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił
lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić12. Zdefiniowanie miejsca popełnienia czynu
zabronionego w kodeksie karnym wynika z potrzeby ustalenia właściwości miejscowej
ze względu na problem kompetencji sądu, ale i dla czynności kryminalistycznych ma ono
ważne znaczenie, ponieważ określa miejsca, które należy poddać oględzinom ze względu
na zaistnienie zdarzenia. W ten sposób oględziny miejsca zarówno w aspekcie prawnym,
jak i kryminalistycznym dotyczą nie tylko miejsca13, gdzie nastąpiła na przykład śmierć
człowieka (nastąpił skutek), lecz czynność ta rozciąga się także na inne obszary, pozosta-
jące w związku z badanym przypadkiem14. Wynika z tego, że termin „miejsce zdarzenia”
ma różną treść kryminalistyczną i należy go interpretować szeroko:
— jako obszar bezpośredniej realizacji czynu uznanego przez prawo karne za przestęp-
stwo (miejsce, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był
zobowiązany), ale także
— jako miejsce, w którym wystąpił jakikolwiek skutek czynu przestępnego w postaci
ukrywania się sprawcy, ukrycia przedmiotów pochodzących z przestępstwa oraz
— jako miejsce, gdzie wystąpiło jakiekolwiek działanie związane z czynem zabronionym,
miejsce przygotowania czynu itd.15
Z kolei prawo karne procesowe posługuje się bardzo ogólnym określeniem „oglę-
dziny miejsca”, chociaż nie jest zainteresowane każdym miejscem, lecz jedynie miejscem
zdarzenia, nawet nie każdym miejscem zdarzenia, a jedynie miejscem takiego zdarzenia,
co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że jest przestępstwem16. Jest to zgodne
z kryminalistycznym punktem widzenia, według którego oględzinom poddaje się miejsce
tylko takiego zdarzenia, którego cechy wstępnie wskazują, że jest ono miejscem przestęp-
stwa lub ma związek z czynem przestępnym.
W kryminalistyce za miejsce zdarzenia uznaje się określoną część przestrzeni, w której
coś się wydarzyło, zaszło — co jest przedmiotem postępowania karnego.
W takim rozumieniu miejscem zdarzenia mogą być różne fragmenty przestrzeni, jeżeli speł-
niają warunek zajścia w tej przestrzeni jakiegoś wydarzenia, będącego lub mającego związek
z przedmiotem postępowania karnego17. Zatem miejscem zdarzenia mogą być na przykład:
— miejsce znalezienia zwłok,
— miejsce ukrycia przedmiotów pochodzących z kradzieży,
— miejsce śmierci ofiary pobicia,
— miejsce ukrywania się osoby,
— droga odejścia osoby z miejsca kradzieży z włamaniem.
Oględziny miejsca to oględziny przestrzeni, w której coś się wydarzyło, wraz ze wszystkimi
znajdującymi się w tej przestrzeni rzeczami. Oględziny miejsca obejmują również zwłoki,
jeżeli na miejscu oględzin znajduje się ciało nieżyjącego człowieka18. Zakres oględzin miejsca
jest najszerszy. Oględziny miejsca są czynnością najbardziej rozbudowaną pod każdym
możliwym względem: rozległości przestrzeni, liczby rzeczy, liczby osób dokonujących oglę-
dziny i wielości powstających problemów.
W polskiej kryminalistyce powszechnie są stosowane dwa określenia związane z oglę-
dzinami miejsca zdarzenia. Jedno z nich to „kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia”,
drugie — „oględziny miejsca zdarzenia”. Oba określenia dotyczą czynności wykonywanych
przez organ procesowy wyłącznie na miejscu zdarzenia19. Często na miejscu zdarzenia,
oprócz oględzin, są wykonywane takie czynności, jak penetracja terenu, eksperyment,
przesłuchanie świadka, oględziny rzeczy, zwłok. Niektóre z tych czynności są dokładnie ozna-
czone i nazwane w kodeksie postępowania karnego, inne noszą ogólne miano — czynności
kryminalistycznych. W takiej sytuacji nie można wszystkich czynności wykonywanych na
miejscu zdarzenia obejmować jednym wspólnym terminem „oględziny miejsca zdarzenia”,
ponieważ nie wolno swobodnie zmieniać treści terminów występujących w k.p.k. Dowolne
rozszerzanie terminu „oględziny miejsca zdarzenia” na czynności występujące w k.p.k. pod
innymi nazwami lub obejmowanie tym terminem czynności, które nie zostały wymienione
w k.p.k., jest niewłaściwe. Z tego względu wprowadzono określenie „kryminalistyczne
badanie20 miejsca zdarzenia”, obejmując nim wszystkie czynności wykonywane przez
Osoba
Na podstawie przepisów k.p.k. osobami, które można poddać oględzinom, są: oskarżony,
podejrzany, osoba podejrzana, pokrzywdzony i świadek.
Oskarżony i podejrzany (art. 74 § 2) są obowiązani poddać się oględzinom zewnętrznym
ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała. Po stronie
oskarżonego i podejrzanego leży obligatoryjność poddania się czynności. To samo dotyczy
osoby podejrzanej (art. 74 § 3). Pokrzywdzony (art. 192 § 1), jeżeli karalność czynu zależy
od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom niepołączonym
z zabiegiem chirurgicznym. Świadek (art. 192 § 4), w każdej sytuacji, na oględziny ciała
i badanie lekarskie musi wyrazić zgodę.
W związku z oględzinami osoby w k.p.k. występuje kilka terminów: oględziny osoby,
oględziny pokrzywdzonego, oględziny ciała świadka, oględziny ciała oskarżonego,
oględziny oskarżonego (podejrzanego), oględziny osoby podejrzanej. W każdym z tych
przypadków chodzi o osobę (najogólniejsze określenie użyto w art. 207 § 1 k.p.k.), która
jest poddawana oględzinom. W zakres oględzin osoby23 wchodzi ustalenie różnych cech
osoby oraz oględziny rzeczy, które osoba ma na sobie (odzież, biżuteria) lub przy sobie
(torebka, zawartość kieszeni). Oględziny osoby powinny być dokonywane przez osobę tej
samej płci, wyjątkowo tylko można odstąpić od reguły z powodu szczególnych trudności
(art. 208 k.p.k.). Natomiast nie ma wymagania, by takich oględzin dokonywano z udziałem
osoby mającej wiadomości specjalne (na przykład biegłego lekarza). Jednak w niektórych
sytuacjach, uzależnionych od typu przestępstwa, w związku z którym dokonuje się oględzin
osoby, jest wskazany udział biegłego lekarza. Jeżeli jednak chodzi tylko o stwierdzenie, czy
osoba ma przymocowane do ciała (nie w jamach ciała!) na przykład pojemniki z toksyczną
substancją, obecność biegłego lekarza nie jest konieczna.
Rzecz
Trzecim ogólnym, przedmiotem oględzin jest rzecz. Może ona być poddana oględzinom
w ramach:
— oględzin miejsca zdarzenia,
— oględzin osoby,
— oględzin zwłok lub
— innych protokołowanych czynności (na przykład w czasie przeszukania, przyjęcia
ustnego zawiadomienia o przestępstwie).
Rzecz może być również przedmiotem indywidualnych, szczegółowych oględzin.
Taka sytuacja zachodzi, gdy rzecz zabezpieczono w czasie innej czynności procesowej
(np. przeszukania) i ze względu na brak odpowiednich warunków, po ogólnym opi-
saniu w protokole dokonywanej czynności, wyłączono do oddzielnych szczegółowych
oględzin24. W protokole dokonanej czynności (np. przeszukania) podaje się lokalizację
rzeczy, jej podstawowe właściwości grupowe (wymiary, barwę, rodzaj surowca, kształt),
indywidualizujące oznaczenia (napis, numer, symbol) lub inne cechy oraz sposób kry-
minalistycznego zabezpieczenia i oznaczenia liczbowego. Szczegółowych oględzin takiej
rzeczy dokonuje organ procesowy, ewentualnie z pomocą specjalisty, umieszczając
opis tej czynności w odrębnym protokole oględzin, albo zleca ich wykonanie biegłemu
w ramach ekspertyzy. W tej ostatniej sytuacji opis przebiegu i wyników oględzin znajduje
się w opinii biegłego jako sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń
oraz opartych na nich wnioskach.
Oględziny rzeczy wynikają również z treści art. 228 § 1 k.p.k. — „Przedmioty wydane
lub znalezione w czasie przeszukania należy po dokonaniu oględzin, sporządzeniu spisu
i opisu (...)”. W tej sytuacji każdy przedmiot „(...) mogący stanowić dowód w sprawie
(...)” powinien być poddany oględzinom.
Zwłoki
Ze względu na specyfikę tego przedmiotu oględzin w k.p.k. znalazło się kilka dodatkowych
zaleceń dotyczących dokonywania tej czynności:
1. Oględziny i otwarcie zwłok przeprowadza się zawsze, jeżeli zachodzi podejrzenie
przestępnego spowodowania śmierci (art. 209 § 1 k.p.k.).
2. Podmiotem oględzin może być prokurator, sąd lub policja (art. 209 § 2 k.p.k.).
3. Organ procesowy dokonuje oględzin z udziałem biegłego lekarza, jednak w miarę
możliwości z zakresu medycyny sądowej (art. 209 § 2 k.p.k.).
4. Oględziny zwłok są dokonywane na miejscu ich znalezienia (art. 209 § 3 k.p.k.).
5. Zwłok nie wolno przemieszczać ani poruszać (bez konieczności) do czasu przybycia
organu procesowego i biegłego (art. 209 § 3 k.p.k.).
Dokonanie oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia wymaga traktowania ich
jako śladu, zapobiega pomijaniu ich w protokole oględzin miejsca zdarzenia, w tym
wypadku w protokole oględzin miejsca znalezienia zwłok. Jako ślad zwłoki podlegają
opisowi w protokole oględzin miejsca zdarzenia. Opisuje się umiejscowienie zwłok, ich
ułożenie, odzież, inne cechy wyglądu. Na miejscu zdarzenia nie zawsze panują idealne
warunki do dokonania szczegółowych oględzin zwłok, dlatego też takie (szczegółowe
oględziny zewnętrzne zwłok) najczęściej są dokonywane w prosektorium i są połączone
z otwarciem zwłok.
i oznacza dokonanie czynności dowodowej, procesowej. Techniczną i taktyczną stronę
oględzin opracowuje kryminalistyka. Z tych powodów oględziny określane są jako czynność
procesowo-kryminalistyczna.
Podstawą prawną oględzin jest art. 207 § 1 k.p.k. Treść tego przepisu: „w razie potrzeby
przeprowadza się oględziny miejsca, osoby lub rzeczy”, składa się z dwu części. Pierwsza
część — w razie potrzeby (...) — stanowi o fakultatywności dokonywania oględzin z punktu
widzenia organu procesowego. Przeprowadzenie oględzin jest uwarunkowane decyzją or-
ganu procesowego, który może uznać potrzebę dokonania oględzin lub od nich odstąpić.
Decyzja o odstąpieniu od dokonania oględzin na podstawie art. 207 § 1 k.p.k. jest swo-
bodna, lecz nie dowolna, mimo że jest to czynność fakultatywna. Rezygnacja z oględzin
jest dozwolona w uzasadnionych wypadkach. Przed podjęciem decyzji o przeprowadzeniu
oględzin lub odstąpieniu od nich należy ustalić:
1. Czy na miejscu zdarzenia powstały jakieś ślady?
2. Czy zdarzenie spowodowało powstanie śladów na osobach?
3. Czy oględziny pomogą w wyjaśnieniu okoliczności istotnych dla wykrycia sprawcy
przestępstwa?
Niezależnie od rodzaju okoliczności zdarzenia i odpowiedzi na dwa pierwsze z przed-
stawionych pytań, oględziny mogą być dokonane zawsze wtedy, gdy zachodzi uzasadnione
podejrzenie, że zdarzenie jest przestępstwem. Ponieważ jednak, zgodnie z art. 207 § 1 k.p.k.,
oględziny są czynnością fakultatywną, równocześnie zawsze istnieje możliwość odstąpienia
od ich dokonania, choćby ze względów ekonomicznych.
Druga część art. 207 § 1 k.p.k. określa obiekty, które mogą być przedmiotem oględzin.
Ze sformułowania przepisu wynika, że przedmiotem oględzin może być miejsce, osoba
lub rzecz. Jest to najogólniejsze ujęcie przedmiotu oględzin, wyznaczające równocześnie
podział oględzin ze względu właśnie na ich przedmiot lub inaczej obiekt oględzin.
Równie istotnym przepisem, stanowiącym o możliwości przeprowadzania oględzin
jest art. 209 § 1 k.p.k. Użyto w nim sformułowania: „należy zawsze zarządzić oględziny
zwłok”. Słowa: „należy zawsze zarządzić” nakładają na organ procesowy obligatoryjność
wykonania czynności, jednak z dalej zapisanym zastrzeżeniem: jeżeli zachodzi podejrzenie prze-
stępnego spowodowania śmierci. W ten sposób art. 209 § 1 k.p.k. wprowadza czwarty, ogólny
przedmiot oględzin — zwłoki — oraz w szczególnych sytuacjach określonych zastrzeżeniem
— obligatoryjność tej czynności.
Inne przepisy k.p.k., w których występuje określenie „oględziny” i które są podstawą
oględzin niektórych rodzajowo wybranych obiektów, to:
— art. 74 § 2 k.p.k. — oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania oskarżonego (po-
dejrzanego),
— art. 74 § 3 k.p.k. — oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania osoby podejrzanej,
— art. 192 § 1 k.p.k. — oględziny pokrzywdzonego,
— art. 192 § 4 k.p.k. — oględziny ciała świadka,
— art. 228 § 1 k.p.k. — oględziny przedmiotów wydanych lub znalezionych w czasie
przeszukania.
Ogólnym przedmiotem oględzin może być miejsce, osoba, rzecz lub zwłoki. Każdy
obiekt, który jest poddawany oględzinom, da się zaliczyć do jednej z tych kategorii. Z punktu
widzenia prawa każdy obiekt oględzin musi być zindywidualizowany przez podanie jego
szczegółowych danych. Jeśli ogólnym przedmiotem oględzin jest miejsce, to zindywidu-
alizowanie tego przedmiotu oględzin polega na podaniu danych obiektu oględzin: typu
zdarzenia i jego lokalizacji (np. miejsce kradzieży z włamaniem do sklepu spożywczego
w Szczytnie przy ul. Tetmajera 4).
Oględzin można dokonywać w różnych miejscach, ale oględziny miejsca zdarzenia są
zawsze dokonywane na miejscu zdarzenia. W wypadku osoby lub rzeczy, a nawet zwłok,
miejscem oględzin może być każde inne miejsce, chociaż nie może być ono całkiem do-
wolne. Inne miejsce oględzin (na przykład rzeczy) musi spełniać warunki, których nie było
na miejscu zdarzenia, takie jak:
— odpowiednie oświetlenie,
— odpowiednia ilość ciepła,
— możliwość zastosowania specjalistycznego sprzętu oględzinowego,
— nieograniczoność czasu,
— pomoc osoby mającej wiadomości specjalne,
— możliwość jednoczesnego dokumentowania na nośnikach informatycznych,
— możliwość zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy.
Miejsce
Według obowiązującego prawa karnego materialnego czyn zabroniony uważa się za
popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego
był zobowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił
lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić12. Zdefiniowanie miejsca popełnienia czynu
zabronionego w kodeksie karnym wynika z potrzeby ustalenia właściwości miejscowej
ze względu na problem kompetencji sądu, ale i dla czynności kryminalistycznych ma ono
ważne znaczenie, ponieważ określa miejsca, które należy poddać oględzinom ze względu
na zaistnienie zdarzenia. W ten sposób oględziny miejsca zarówno w aspekcie prawnym,
jak i kryminalistycznym dotyczą nie tylko miejsca13, gdzie nastąpiła na przykład śmierć
człowieka (nastąpił skutek), lecz czynność ta rozciąga się także na inne obszary, pozosta-
jące w związku z badanym przypadkiem14. Wynika z tego, że termin „miejsce zdarzenia”
ma różną treść kryminalistyczną i należy go interpretować szeroko:
— jako obszar bezpośredniej realizacji czynu uznanego przez prawo karne za przestęp-
stwo (miejsce, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był
zobowiązany), ale także
— jako miejsce, w którym wystąpił jakikolwiek skutek czynu przestępnego w postaci
ukrywania się sprawcy, ukrycia przedmiotów pochodzących z przestępstwa oraz
— jako miejsce, gdzie wystąpiło jakiekolwiek działanie związane z czynem zabronionym,
miejsce przygotowania czynu itd.15
Z kolei prawo karne procesowe posługuje się bardzo ogólnym określeniem „oglę-
dziny miejsca”, chociaż nie jest zainteresowane każdym miejscem, lecz jedynie miejscem
zdarzenia, nawet nie każdym miejscem zdarzenia, a jedynie miejscem takiego zdarzenia,
co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że jest przestępstwem16. Jest to zgodne
z kryminalistycznym punktem widzenia, według którego oględzinom poddaje się miejsce
tylko takiego zdarzenia, którego cechy wstępnie wskazują, że jest ono miejscem przestęp-
stwa lub ma związek z czynem przestępnym.
W kryminalistyce za miejsce zdarzenia uznaje się określoną część przestrzeni, w której
coś się wydarzyło, zaszło — co jest przedmiotem postępowania karnego.
W takim rozumieniu miejscem zdarzenia mogą być różne fragmenty przestrzeni, jeżeli speł-
niają warunek zajścia w tej przestrzeni jakiegoś wydarzenia, będącego lub mającego związek
z przedmiotem postępowania karnego17. Zatem miejscem zdarzenia mogą być na przykład:
— miejsce znalezienia zwłok,
— miejsce ukrycia przedmiotów pochodzących z kradzieży,
— miejsce śmierci ofiary pobicia,
— miejsce ukrywania się osoby,
— droga odejścia osoby z miejsca kradzieży z włamaniem.
Oględziny miejsca to oględziny przestrzeni, w której coś się wydarzyło, wraz ze wszystkimi
znajdującymi się w tej przestrzeni rzeczami. Oględziny miejsca obejmują również zwłoki,
jeżeli na miejscu oględzin znajduje się ciało nieżyjącego człowieka18. Zakres oględzin miejsca
jest najszerszy. Oględziny miejsca są czynnością najbardziej rozbudowaną pod każdym
możliwym względem: rozległości przestrzeni, liczby rzeczy, liczby osób dokonujących oglę-
dziny i wielości powstających problemów.
W polskiej kryminalistyce powszechnie są stosowane dwa określenia związane z oglę-
dzinami miejsca zdarzenia. Jedno z nich to „kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia”,
drugie — „oględziny miejsca zdarzenia”. Oba określenia dotyczą czynności wykonywanych
przez organ procesowy wyłącznie na miejscu zdarzenia19. Często na miejscu zdarzenia,
oprócz oględzin, są wykonywane takie czynności, jak penetracja terenu, eksperyment,
przesłuchanie świadka, oględziny rzeczy, zwłok. Niektóre z tych czynności są dokładnie ozna-
czone i nazwane w kodeksie postępowania karnego, inne noszą ogólne miano — czynności
kryminalistycznych. W takiej sytuacji nie można wszystkich czynności wykonywanych na
miejscu zdarzenia obejmować jednym wspólnym terminem „oględziny miejsca zdarzenia”,
ponieważ nie wolno swobodnie zmieniać treści terminów występujących w k.p.k. Dowolne
rozszerzanie terminu „oględziny miejsca zdarzenia” na czynności występujące w k.p.k. pod
innymi nazwami lub obejmowanie tym terminem czynności, które nie zostały wymienione
w k.p.k., jest niewłaściwe. Z tego względu wprowadzono określenie „kryminalistyczne
badanie20 miejsca zdarzenia”, obejmując nim wszystkie czynności wykonywane przez
Osoba
Na podstawie przepisów k.p.k. osobami, które można poddać oględzinom, są: oskarżony,
podejrzany, osoba podejrzana, pokrzywdzony i świadek.
Oskarżony i podejrzany (art. 74 § 2) są obowiązani poddać się oględzinom zewnętrznym
ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała. Po stronie
oskarżonego i podejrzanego leży obligatoryjność poddania się czynności. To samo dotyczy
osoby podejrzanej (art. 74 § 3). Pokrzywdzony (art. 192 § 1), jeżeli karalność czynu zależy
od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom niepołączonym
z zabiegiem chirurgicznym. Świadek (art. 192 § 4), w każdej sytuacji, na oględziny ciała
i badanie lekarskie musi wyrazić zgodę.
W związku z oględzinami osoby w k.p.k. występuje kilka terminów: oględziny osoby,
oględziny pokrzywdzonego, oględziny ciała świadka, oględziny ciała oskarżonego,
oględziny oskarżonego (podejrzanego), oględziny osoby podejrzanej. W każdym z tych
przypadków chodzi o osobę (najogólniejsze określenie użyto w art. 207 § 1 k.p.k.), która
jest poddawana oględzinom. W zakres oględzin osoby23 wchodzi ustalenie różnych cech
osoby oraz oględziny rzeczy, które osoba ma na sobie (odzież, biżuteria) lub przy sobie
(torebka, zawartość kieszeni). Oględziny osoby powinny być dokonywane przez osobę tej
samej płci, wyjątkowo tylko można odstąpić od reguły z powodu szczególnych trudności
(art. 208 k.p.k.). Natomiast nie ma wymagania, by takich oględzin dokonywano z udziałem
osoby mającej wiadomości specjalne (na przykład biegłego lekarza). Jednak w niektórych
sytuacjach, uzależnionych od typu przestępstwa, w związku z którym dokonuje się oględzin
osoby, jest wskazany udział biegłego lekarza. Jeżeli jednak chodzi tylko o stwierdzenie, czy
osoba ma przymocowane do ciała (nie w jamach ciała!) na przykład pojemniki z toksyczną
substancją, obecność biegłego lekarza nie jest konieczna.
Rzecz
Trzecim ogólnym, przedmiotem oględzin jest rzecz. Może ona być poddana oględzinom
w ramach:
— oględzin miejsca zdarzenia,
— oględzin osoby,
— oględzin zwłok lub
— innych protokołowanych czynności (na przykład w czasie przeszukania, przyjęcia
ustnego zawiadomienia o przestępstwie).
Rzecz może być również przedmiotem indywidualnych, szczegółowych oględzin.
Taka sytuacja zachodzi, gdy rzecz zabezpieczono w czasie innej czynności procesowej
(np. przeszukania) i ze względu na brak odpowiednich warunków, po ogólnym opi-
saniu w protokole dokonywanej czynności, wyłączono do oddzielnych szczegółowych
oględzin24. W protokole dokonanej czynności (np. przeszukania) podaje się lokalizację
rzeczy, jej podstawowe właściwości grupowe (wymiary, barwę, rodzaj surowca, kształt),
indywidualizujące oznaczenia (napis, numer, symbol) lub inne cechy oraz sposób kry-
minalistycznego zabezpieczenia i oznaczenia liczbowego. Szczegółowych oględzin takiej
rzeczy dokonuje organ procesowy, ewentualnie z pomocą specjalisty, umieszczając
opis tej czynności w odrębnym protokole oględzin, albo zleca ich wykonanie biegłemu
w ramach ekspertyzy. W tej ostatniej sytuacji opis przebiegu i wyników oględzin znajduje
się w opinii biegłego jako sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń
oraz opartych na nich wnioskach.
Oględziny rzeczy wynikają również z treści art. 228 § 1 k.p.k. — „Przedmioty wydane
lub znalezione w czasie przeszukania należy po dokonaniu oględzin, sporządzeniu spisu
i opisu (...)”. W tej sytuacji każdy przedmiot „(...) mogący stanowić dowód w sprawie
(...)” powinien być poddany oględzinom.
Zwłoki
Ze względu na specyfikę tego przedmiotu oględzin w k.p.k. znalazło się kilka dodatkowych
zaleceń dotyczących dokonywania tej czynności:
1. Oględziny i otwarcie zwłok przeprowadza się zawsze, jeżeli zachodzi podejrzenie
przestępnego spowodowania śmierci (art. 209 § 1 k.p.k.).
2. Podmiotem oględzin może być prokurator, sąd lub policja (art. 209 § 2 k.p.k.).
3. Organ procesowy dokonuje oględzin z udziałem biegłego lekarza, jednak w miarę
możliwości z zakresu medycyny sądowej (art. 209 § 2 k.p.k.).
4. Oględziny zwłok są dokonywane na miejscu ich znalezienia (art. 209 § 3 k.p.k.).
5. Zwłok nie wolno przemieszczać ani poruszać (bez konieczności) do czasu przybycia
organu procesowego i biegłego (art. 209 § 3 k.p.k.).
Dokonanie oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia wymaga traktowania ich
jako śladu, zapobiega pomijaniu ich w protokole oględzin miejsca zdarzenia, w tym
wypadku w protokole oględzin miejsca znalezienia zwłok. Jako ślad zwłoki podlegają
opisowi w protokole oględzin miejsca zdarzenia. Opisuje się umiejscowienie zwłok, ich
ułożenie, odzież, inne cechy wyglądu. Na miejscu zdarzenia nie zawsze panują idealne
warunki do dokonania szczegółowych oględzin zwłok, dlatego też takie (szczegółowe
oględziny zewnętrzne zwłok) najczęściej są dokonywane w prosektorium i są połączone
z otwarciem zwłok.