Podczas strzału, tj. wyrzucania pocisku z przewodu lufy na skutek działania gazów
prochowych oraz w czasie lotu pocisku zachodzi wiele zjawisk, które mogą skutkować
powstaniem śladów.
Odrzut
Gazy prochowe w przewodzie lufy wywierają jednakowe ciśnienie we wszystkich kierun-
kach, a więc jednocześnie z ruchem pocisku do przodu działają z tą samą siłą na dno łuski
i zamek, powodując ruch broni do tyłu.
Podrzut
Jest to ruch broni palnej w płaszczyźnie pionowej do osi strzału. Podrzut jest wywołany
działaniem pionowej składowej siły odrzutu wynikającej z położenia środka ciężkości broni
i oparcia poniżej osi przewodu lufy. Niektóre urządzenia wylotowe, np. osłabiacz podrzutu,
zmniejszają podrzut broni. Może to mieć znaczenie przy strzałach ogniem ciągłym oraz
w wypadku wnioskowania o położeniu broni przy strzałach niezamierzonych.
Huk wystrzału
Huk wystrzału towarzyszący strzałowi składa się z trzech elementów:
— fali rozprzestrzeniania się gazów wydostających się z lufy,
— fali wybuchowej gazów prochowych powstałej w czasie eksplozji gorących gazów
prochowych zmieszanych z tlenem atmosferycznym,
— fali balistycznej utworzonej przez lecący pocisk.
Różne typy i wzory broni powodują powstawanie wystrzałów różnych pod względem
intensywności i charakteru dźwięków. Huk w dużej mierze zależy także od warunków
atmosferycznych (np. w niższych temperaturach jest słabszy) oraz otoczenia miejsca
strzału. Huk wystrzału może być zmniejszony po zastosowaniu urządzenia wylotowego,
np. tłumika.
Ogień wylotowy
Ogień wylotowy powstaje bezpośrednio u wylotu lufy; ma najczęściej postać stożka o dłu-
gości 1–2 cm i średnicy podstawy do 2 cm. Ogień wylotowy jest głównie efektem wybuchu
spłonki. Jest dobrze widoczny w ciemnościach i może być utrwalony fotograficznie.
Płomień wylotowy
Płomień jest efektem wybuchu produktów spalenia się ładunku prochowego (metanu,
wodoru i tlenku węgla). Występuje w kilkucentymetrowej odległości od wylotu lufy i może
osiągnąć długość kilkunastu centymetrów. Przy strzałach z broni myśliwskiej amunicją
śrutową oraz strzałach z urzynów karabinowych (karabiny ze skróconą chałupniczo lufą)
i strzałach amunicją ćwiczebną widoczny jest poza lufą efekt dopalania się ładunku pro-
chowego.
Wyrzut niespalonych ziaren prochu
Stwierdzono, że materiał miotający (proch) nie ulega całkowitemu spaleniu w prze-
wodzie lufy. Niespalone ziarna prochu uzyskują energię kinetyczną i mają zdolność
pokonywania oporu powietrza. Dolot ziaren prochu wyznacza bardzo istotną z punktu
widzenia kryminalistyki granicę tzw. strzału z pobliża. Granica ta zależy od rodzajów
i wzorów broni oraz wzorów amunicji. Na przykład dla 7,62 mm karabinka Kałaszni-
kowa wynosi do 2 m; 9 mm pistoletu wz. 1964 — do 0,7 m; 9 mm pistoletu maszyno-
wego wz. 1963 — do 0,6 m. Do tych granicznych odległości wylotu lufy od przeszkody
można na materiale przeszkody ujawnić ziarna niespalonego prochu. W miarę zmniej-
szania odległości między wylotem lufy a przeszkodą (np. skóra ludzka, tkanina) ziarna
prochu mające większą energię mogą wbijać się w materiał przeszkody lub przebijać
ją albo też wnikać do kanału postrzałowego. Ziarna niespalonego prochu wykrywa
się na podłożu, stosując techniki mikroskopowe, obserwację w promieniowaniu pod-
czerwonym oraz reakcje chemii analitycznej (np. na azotany i azotyny).
Rykoszet
Rykoszetem nazywa się zjawisko odbicia pocisku od powierzchni przeszkody z jednoczesną
zmianą kierunku lotu. Rykoszet wystąpi przy małym kącie uderzenia pocisku (do 7 stopni)
oraz dostatecznej jego szybkości. Jeżeli materiał przeszkody jest twardy, zjawisko rykoszetu
sprowadza się do prostego odbicia pocisku od powierzchni przeszkody, a kąt odbicia
jest w przybliżeniu równy kątowi uderzenia pocisku w przeszkodę. Uderzając w miękką
przeszkodę, pocisk zagłębia się w nią, a następnie wychodzi pod większym kątem niż kąt
wejścia. Przy rykoszecie pocisk zmienia tor lotu, deformuje się i zmniejsza prędkość. Koń-
cowy tor lotu pocisku po rykoszecie jest niejednokrotnie trudny do przewidzenia. Nierzadko
dochodzi do kilku kolejnych rykoszetów (np. strzelanina w terenie gęsto zabudowanym,
wypadki na polowaniach).
Uderzenie pocisku w przeszkodę
Działanie uderzeniowe pocisku zależy od jego prędkości i energii, obciążenia poprzecznego,
kształtu, rodzaju materiału i budowy wewnętrznej, kąta uderzenia pocisku w przeszkodę
oraz rodzaju materiału przeszkody. Pokonywanie określonej przeszkody jest miarą energii
kinetycznej, jaką zachował pocisk. Energia ta jest zużywana na deformację pocisku, nadanie
cząstkom przeszkody przyspieszeń, zamienia się też w ciepło, powodując rozgrzanie pocisku
i przylegających doń warstw materiału przeszkody. Zniekształcenia pocisku wyrażają się
w zmianie jego geometrii — spłaszczeniu, pęknięciu płaszcza, rozkawałkowaniu. Pocisk,
wnikając w przeszkodę, tworzy tzw. kanał postrzałowy. Kanał może być przelotowy (otwory:
wlotowy i wylotowy) lub nieprzelotowy. Ustalenie kierunku kanału sprowadza się najczęściej
do określenia otworów wlotowego i wylotowego. Rozmiary tych otworów mogą być różne
i zależą od rodzaju materiału przeszkody, struktury pocisku i jego prędkości w momencie
uderzenia w przeszkodę. W kruchych, twar-
dych materiałach (np. cegła, szkło, beton)
otwór wlotowy z reguły ma większą średnicę
niż średnica pocisku. W przeszkodach z mate-
riałów plastycznych (np. metal, drewno) śred-
nica otworu wlotowego często odpowiada
średnicy pocisku. W materiałach elastycznych
(np. tkaniny, guma) otwór wlotowy ma zwykle
mniejszą średnicę od średnicy pocisku, czasem
nawet może być niewidoczny gołym okiem.
Na kształt otworu wylotowego wpływa
szybkość pocisku, jego średnica, kształt
i masa oraz rodzaj materiału przeszkody.
Po przebiciu pociskiem przeszkód grubych,
wykonanych z materiałów kruchych, otwór wylotowy jest zwykle większy od wlotowego.
Przy przebijaniu przeszkód z cienkiej blachy średnica otworu wylotowego jest zwykle równa
średnicy pocisku, a brzegi otworu są wywinięte w kierunki lotu pocisku. Przy uszkodzeniach
przedmiotów drewnianych wygląd otworów wlotowego i wylotowego jest różny w zależności
od tego, czy kanał biegnie wzdłuż, czy w poprzek włókien. W drewnie suchym powstają
otwory wlotowe okrągłe, o nieco mniejszej średnicy niż średnica pocisku. Otwory wylotowe
po przestrzałach poprzecznych są często duże, ze znacznymi odłupaniami.
Przestrzeliny w szkle zwykle przybierają kształt ściętego stożka, którego podstawa
(o większej średnicy) znajduje się od strony wylotu. Po strzałach w kierunku prostopadłym
do przeszkody otwory są regularne, koliste; uderzenie pocisku pod kątem ostrym powoduje
powstanie przestrzeliny o owalnym kształcie. Uszkodzeniom postrzałowym tafli szklanej
towarzyszą pęknięcia promieniste i koncentryczne.
Uszkodzenia odzieży spowodowane strzałem z broni palnej mają postrzępione nieregu-
larne brzegi, często o włóknach wywiniętych w kierunku lotu pocisku. Określenie otworów
wlotowego i wylotowego może sprawić trudności przy pojedynczych warstwach odzieży,
wykorzystuje się tu zatem uszkodzenia ciała ludzkiego (rzadko zdarzają się uszkodzenia
odzieży, w którą ubrany był człowiek, bez uszkodzeń ciała).
Zetknięcie się pocisku z ciałem człowieka może doprowadzić do uszkodzeń w postaci:
— przestrzału (przeniknięcia ciała na wylot),
— postrzału (utkwienia pocisku w kanale postrzałowym),
— dostania się pocisku do krwiobiegu i spowodowania zatoru (sytuacje wyjątkowe,
możliwe po trafieniu wiązką śrucin),
— postrzału uderzeniowego (obrażeń wewnętrznych powstałych na skutek uderzania
pocisku przez warstwę odzieży, bez powodowania uszkodzeń skóry),
— postrzału stycznego powodującego otarcia naskórka lub głębsze rynienkowate rany.
Przy przestrzale otwór wlotowy jest zazwyczaj mniejszy od wylotowego. Jednak po
strzale z pobliża otwór wylotowy może mieć znacznie mniejsze wymiary od wlotowego.
Jest to skutek działania gazów prochowych, które wnikają w głąb ciała i, rozprężając się,
powodują rozerwanie tkanek. W ranie wlotowej można wyróżnić rąbek zabrudzenia i rąbek
otarcia naskórka (kontuzyjny). Rąbek zabrudzenia — wewnętrzny — powstaje w wyniku
przeniesienia na brzegi otworu wlotowego substancji pokrywających płaszcz pocisku
(cząstek metalu, sadzy, smarów). Rąbek kontuzyjny — zewnętrzny — powstaje jako skutek
wytworzenia się fali koncentrycznej unoszącej się w otaczającej otwór skórze11.
Opalenie
Efektem działania gazów o wysokiej temperaturze wydobywających się z lufy jest opalenie
powierzchni przeszkody. Nasilenie opalenia jest zależne od rodzaju materiału przeszkody,
odległości powierzchni przeszkody od wylotu lufy oraz od typu broni i amunicji.
Osmalenie
Jest efektem osadzania się na materiale przeszkody ciemnego osadu składającego się
z produktów rozpadu spłonki, pyłu metali, produktów niecałkowitego spalenia się prochu
oraz resztek smaru. Osmalenie przybiera różne formy, w zależności od odległości i kąta
strzału, rodzaju amunicji. Ślady w postaci osmalenia mogą wystąpić w odległości 13–40 cm
od wylotu lufy (w zależności od typu i wzoru broni).
Rozdarcie wlotowe
Rozdarcie wlotowe jest spowodowane działaniem gazów prochowych o dużym ciśnieniu,
niejednokrotnie również przebijającym działaniem niespalonych ziaren prochu. Powstaje, gdy
gazy po wyjściu z lufy prą na czołową powierzchnię przeszkody oraz wtedy, gdy — wniknąwszy
przez otwór wlotowy — rozprężają się za pierwszą warstwą materiału przeszkody. Rozdarcie
jest charakterystyczne dla strzałów z przystawienia i z odległości do kilkunastu centymetrów
do przeszkód w postaci wyrobów włókienniczych (odzieży) lub ciała człowieka.
Ślady strzału na osobie strzelającej z broni palnej
Na ręku strzelającego, niekiedy na jego odzieży, można laboratoryjnie ujawnić pozostałości
związków nitrowych (składowych prochu). Możliwe jest ujawnienie na częściach odzieży
osoby podejrzanej o użycie broni palnej śladów przechowywania broni — pozostałości
środków konserwujących lub śladów metalu, najczęściej żelaza — za pomocą metody
elektrograficznej. Osobnym problemem jest możliwość ujawnienia GSR (GunShot Residue)
— omówionych w innej części podręcznika.
prochowych oraz w czasie lotu pocisku zachodzi wiele zjawisk, które mogą skutkować
powstaniem śladów.
Odrzut
Gazy prochowe w przewodzie lufy wywierają jednakowe ciśnienie we wszystkich kierun-
kach, a więc jednocześnie z ruchem pocisku do przodu działają z tą samą siłą na dno łuski
i zamek, powodując ruch broni do tyłu.
Podrzut
Jest to ruch broni palnej w płaszczyźnie pionowej do osi strzału. Podrzut jest wywołany
działaniem pionowej składowej siły odrzutu wynikającej z położenia środka ciężkości broni
i oparcia poniżej osi przewodu lufy. Niektóre urządzenia wylotowe, np. osłabiacz podrzutu,
zmniejszają podrzut broni. Może to mieć znaczenie przy strzałach ogniem ciągłym oraz
w wypadku wnioskowania o położeniu broni przy strzałach niezamierzonych.
Huk wystrzału
Huk wystrzału towarzyszący strzałowi składa się z trzech elementów:
— fali rozprzestrzeniania się gazów wydostających się z lufy,
— fali wybuchowej gazów prochowych powstałej w czasie eksplozji gorących gazów
prochowych zmieszanych z tlenem atmosferycznym,
— fali balistycznej utworzonej przez lecący pocisk.
Różne typy i wzory broni powodują powstawanie wystrzałów różnych pod względem
intensywności i charakteru dźwięków. Huk w dużej mierze zależy także od warunków
atmosferycznych (np. w niższych temperaturach jest słabszy) oraz otoczenia miejsca
strzału. Huk wystrzału może być zmniejszony po zastosowaniu urządzenia wylotowego,
np. tłumika.
Ogień wylotowy
Ogień wylotowy powstaje bezpośrednio u wylotu lufy; ma najczęściej postać stożka o dłu-
gości 1–2 cm i średnicy podstawy do 2 cm. Ogień wylotowy jest głównie efektem wybuchu
spłonki. Jest dobrze widoczny w ciemnościach i może być utrwalony fotograficznie.
Płomień wylotowy
Płomień jest efektem wybuchu produktów spalenia się ładunku prochowego (metanu,
wodoru i tlenku węgla). Występuje w kilkucentymetrowej odległości od wylotu lufy i może
osiągnąć długość kilkunastu centymetrów. Przy strzałach z broni myśliwskiej amunicją
śrutową oraz strzałach z urzynów karabinowych (karabiny ze skróconą chałupniczo lufą)
i strzałach amunicją ćwiczebną widoczny jest poza lufą efekt dopalania się ładunku pro-
chowego.
Wyrzut niespalonych ziaren prochu
Stwierdzono, że materiał miotający (proch) nie ulega całkowitemu spaleniu w prze-
wodzie lufy. Niespalone ziarna prochu uzyskują energię kinetyczną i mają zdolność
pokonywania oporu powietrza. Dolot ziaren prochu wyznacza bardzo istotną z punktu
widzenia kryminalistyki granicę tzw. strzału z pobliża. Granica ta zależy od rodzajów
i wzorów broni oraz wzorów amunicji. Na przykład dla 7,62 mm karabinka Kałaszni-
kowa wynosi do 2 m; 9 mm pistoletu wz. 1964 — do 0,7 m; 9 mm pistoletu maszyno-
wego wz. 1963 — do 0,6 m. Do tych granicznych odległości wylotu lufy od przeszkody
można na materiale przeszkody ujawnić ziarna niespalonego prochu. W miarę zmniej-
szania odległości między wylotem lufy a przeszkodą (np. skóra ludzka, tkanina) ziarna
prochu mające większą energię mogą wbijać się w materiał przeszkody lub przebijać
ją albo też wnikać do kanału postrzałowego. Ziarna niespalonego prochu wykrywa
się na podłożu, stosując techniki mikroskopowe, obserwację w promieniowaniu pod-
czerwonym oraz reakcje chemii analitycznej (np. na azotany i azotyny).
Rykoszet
Rykoszetem nazywa się zjawisko odbicia pocisku od powierzchni przeszkody z jednoczesną
zmianą kierunku lotu. Rykoszet wystąpi przy małym kącie uderzenia pocisku (do 7 stopni)
oraz dostatecznej jego szybkości. Jeżeli materiał przeszkody jest twardy, zjawisko rykoszetu
sprowadza się do prostego odbicia pocisku od powierzchni przeszkody, a kąt odbicia
jest w przybliżeniu równy kątowi uderzenia pocisku w przeszkodę. Uderzając w miękką
przeszkodę, pocisk zagłębia się w nią, a następnie wychodzi pod większym kątem niż kąt
wejścia. Przy rykoszecie pocisk zmienia tor lotu, deformuje się i zmniejsza prędkość. Koń-
cowy tor lotu pocisku po rykoszecie jest niejednokrotnie trudny do przewidzenia. Nierzadko
dochodzi do kilku kolejnych rykoszetów (np. strzelanina w terenie gęsto zabudowanym,
wypadki na polowaniach).
Uderzenie pocisku w przeszkodę
Działanie uderzeniowe pocisku zależy od jego prędkości i energii, obciążenia poprzecznego,
kształtu, rodzaju materiału i budowy wewnętrznej, kąta uderzenia pocisku w przeszkodę
oraz rodzaju materiału przeszkody. Pokonywanie określonej przeszkody jest miarą energii
kinetycznej, jaką zachował pocisk. Energia ta jest zużywana na deformację pocisku, nadanie
cząstkom przeszkody przyspieszeń, zamienia się też w ciepło, powodując rozgrzanie pocisku
i przylegających doń warstw materiału przeszkody. Zniekształcenia pocisku wyrażają się
w zmianie jego geometrii — spłaszczeniu, pęknięciu płaszcza, rozkawałkowaniu. Pocisk,
wnikając w przeszkodę, tworzy tzw. kanał postrzałowy. Kanał może być przelotowy (otwory:
wlotowy i wylotowy) lub nieprzelotowy. Ustalenie kierunku kanału sprowadza się najczęściej
do określenia otworów wlotowego i wylotowego. Rozmiary tych otworów mogą być różne
i zależą od rodzaju materiału przeszkody, struktury pocisku i jego prędkości w momencie
uderzenia w przeszkodę. W kruchych, twar-
dych materiałach (np. cegła, szkło, beton)
otwór wlotowy z reguły ma większą średnicę
niż średnica pocisku. W przeszkodach z mate-
riałów plastycznych (np. metal, drewno) śred-
nica otworu wlotowego często odpowiada
średnicy pocisku. W materiałach elastycznych
(np. tkaniny, guma) otwór wlotowy ma zwykle
mniejszą średnicę od średnicy pocisku, czasem
nawet może być niewidoczny gołym okiem.
Na kształt otworu wylotowego wpływa
szybkość pocisku, jego średnica, kształt
i masa oraz rodzaj materiału przeszkody.
Po przebiciu pociskiem przeszkód grubych,
wykonanych z materiałów kruchych, otwór wylotowy jest zwykle większy od wlotowego.
Przy przebijaniu przeszkód z cienkiej blachy średnica otworu wylotowego jest zwykle równa
średnicy pocisku, a brzegi otworu są wywinięte w kierunki lotu pocisku. Przy uszkodzeniach
przedmiotów drewnianych wygląd otworów wlotowego i wylotowego jest różny w zależności
od tego, czy kanał biegnie wzdłuż, czy w poprzek włókien. W drewnie suchym powstają
otwory wlotowe okrągłe, o nieco mniejszej średnicy niż średnica pocisku. Otwory wylotowe
po przestrzałach poprzecznych są często duże, ze znacznymi odłupaniami.
Przestrzeliny w szkle zwykle przybierają kształt ściętego stożka, którego podstawa
(o większej średnicy) znajduje się od strony wylotu. Po strzałach w kierunku prostopadłym
do przeszkody otwory są regularne, koliste; uderzenie pocisku pod kątem ostrym powoduje
powstanie przestrzeliny o owalnym kształcie. Uszkodzeniom postrzałowym tafli szklanej
towarzyszą pęknięcia promieniste i koncentryczne.
Uszkodzenia odzieży spowodowane strzałem z broni palnej mają postrzępione nieregu-
larne brzegi, często o włóknach wywiniętych w kierunku lotu pocisku. Określenie otworów
wlotowego i wylotowego może sprawić trudności przy pojedynczych warstwach odzieży,
wykorzystuje się tu zatem uszkodzenia ciała ludzkiego (rzadko zdarzają się uszkodzenia
odzieży, w którą ubrany był człowiek, bez uszkodzeń ciała).
Zetknięcie się pocisku z ciałem człowieka może doprowadzić do uszkodzeń w postaci:
— przestrzału (przeniknięcia ciała na wylot),
— postrzału (utkwienia pocisku w kanale postrzałowym),
— dostania się pocisku do krwiobiegu i spowodowania zatoru (sytuacje wyjątkowe,
możliwe po trafieniu wiązką śrucin),
— postrzału uderzeniowego (obrażeń wewnętrznych powstałych na skutek uderzania
pocisku przez warstwę odzieży, bez powodowania uszkodzeń skóry),
— postrzału stycznego powodującego otarcia naskórka lub głębsze rynienkowate rany.
Przy przestrzale otwór wlotowy jest zazwyczaj mniejszy od wylotowego. Jednak po
strzale z pobliża otwór wylotowy może mieć znacznie mniejsze wymiary od wlotowego.
Jest to skutek działania gazów prochowych, które wnikają w głąb ciała i, rozprężając się,
powodują rozerwanie tkanek. W ranie wlotowej można wyróżnić rąbek zabrudzenia i rąbek
otarcia naskórka (kontuzyjny). Rąbek zabrudzenia — wewnętrzny — powstaje w wyniku
przeniesienia na brzegi otworu wlotowego substancji pokrywających płaszcz pocisku
(cząstek metalu, sadzy, smarów). Rąbek kontuzyjny — zewnętrzny — powstaje jako skutek
wytworzenia się fali koncentrycznej unoszącej się w otaczającej otwór skórze11.
Opalenie
Efektem działania gazów o wysokiej temperaturze wydobywających się z lufy jest opalenie
powierzchni przeszkody. Nasilenie opalenia jest zależne od rodzaju materiału przeszkody,
odległości powierzchni przeszkody od wylotu lufy oraz od typu broni i amunicji.
Osmalenie
Jest efektem osadzania się na materiale przeszkody ciemnego osadu składającego się
z produktów rozpadu spłonki, pyłu metali, produktów niecałkowitego spalenia się prochu
oraz resztek smaru. Osmalenie przybiera różne formy, w zależności od odległości i kąta
strzału, rodzaju amunicji. Ślady w postaci osmalenia mogą wystąpić w odległości 13–40 cm
od wylotu lufy (w zależności od typu i wzoru broni).
Rozdarcie wlotowe
Rozdarcie wlotowe jest spowodowane działaniem gazów prochowych o dużym ciśnieniu,
niejednokrotnie również przebijającym działaniem niespalonych ziaren prochu. Powstaje, gdy
gazy po wyjściu z lufy prą na czołową powierzchnię przeszkody oraz wtedy, gdy — wniknąwszy
przez otwór wlotowy — rozprężają się za pierwszą warstwą materiału przeszkody. Rozdarcie
jest charakterystyczne dla strzałów z przystawienia i z odległości do kilkunastu centymetrów
do przeszkód w postaci wyrobów włókienniczych (odzieży) lub ciała człowieka.
Ślady strzału na osobie strzelającej z broni palnej
Na ręku strzelającego, niekiedy na jego odzieży, można laboratoryjnie ujawnić pozostałości
związków nitrowych (składowych prochu). Możliwe jest ujawnienie na częściach odzieży
osoby podejrzanej o użycie broni palnej śladów przechowywania broni — pozostałości
środków konserwujących lub śladów metalu, najczęściej żelaza — za pomocą metody
elektrograficznej. Osobnym problemem jest możliwość ujawnienia GSR (GunShot Residue)
— omówionych w innej części podręcznika.